Hoe ik in augustus 1991 in Moskou met een groep Amerikanen verzeild raakte in een staatsgreep

------------------------

View fullsize

Altijd moest ik nog eens een stukje schrijver over die rare staatsgreep in Moskou in 1991. Nu er vanavond een aflevering van Andere Tijden aan de coup wordt gewijd, is dit misschien een aardig moment om mijn keine duit in het geschiedeniszakje te doen. Ik was er tenslotte zelf bij.

Ja, ik was er bij, maar niet helemáál. De ochtend van de staatsgreep, maandag 19 augustus, werd ik wakker in een hotel in Odessa, waar ik als reisleider verbleef met een groep van zo’n 25 toeristen, voornamelijk Amerikanen. Ik deelde mijn kamer met twee van hen. Ik zette de tv aan en kreeg een raar gevoel: het Zwanenmeer van Tsjajkovski, niet zomaar een fragment, nee, het gíng maar door. Hier klopte iets niet. Ik hield mijn lichte verontrusting voor me; we moesten met de hele groep nog naar Moskou… Paniek zaaien onder de mij toevertrouwde toeristen (naast Amerikanen ook Canadezen, Nieuw-Zeelanders en Britten) leek me niet verstandig.

Bij het ontbijt bleek die terughoudend snel achterhaald: mijn Russische collega Gennadi (elke groep toeristen had altijd ook een Russische reisleider bij zich) had die nacht naar de BBC World Service geluisterd en deed daarvan uitgebreid verslag aan de groep: “Tanks in the streets of Moscow!” Gelukkig bestond mijn groep vooral uit ondernemende toeristen van rond de twintig. Ze vonden het vooral exciting.

Van de 20ste augustus heb ik geen concrete herinneringen. Vermoedelijk was het díe dag dat ik op bezoek ging bij tante Tonja, de oud-gevangene uit de Goelag (daarover schreef ik eerder). De 21ste ging ik met de groep naar het postkantoor, iedereen kreeg de gelegenheid om – e-mail bestond nog niet - een telegram naar huis te sturen. Aan het eind van de middag stond onze vlucht naar Moskou gepland – voor zover ik wist (informatie bleef schaars) vlogen we rechtstreeks een oorlogsgebied in.

Collega Gennadi zag dat helemaal niet zitten. Hij stelde voor dat hij maar in Odessa zou blijven – toevallig zijn woonplaats. Daar wilde ik niks van weten en Gennadi nam die middag plaats in het vliegtuig, samen met ons. Op naar Moskou!   

Daar aangekomen bleek er op het vliegveld gewoon een bus voor ons klaar te staan. Echt gerust stelde me dat nog niet. Op weg naar de stad zagen we tankcolonnes in de berm staan en over de radio werd een avondklok aangekondigd. De lokale gids (ja, in elke stad werd er ook nog een lokale gids aan de groep toegevoegd) overhandigde me volgens het vaste ritueel het programma voor de komende dagen. Voor de volgende ochtend stond een stadsrondrit gepland …

View fullsize

Om bij ons hotel te komen hoefden we niet door het centrum. Tanks zagen we verder niet meer, ook geen barricades of sporen van wat voor gevechten dan ook. In het hotel – het was inmiddels donker - verzamelde ik de groep voor overleg. Geen stadsrondrit (ik begon er zelfs niet over), in plaats daarvan zou ieder ’s ochtends naar zijn of haar ambassade gaan voor eventueel advies. Bij de lunch zouden we elkaar dan weer treffen in het hotel. Onderweg naar de Nederlandse ambassade werd me duidelijk dat er geen echt gevaar meer dreigde. Ik trof een vrouw op de ambassade die me niet kon helpen, enig advies had ze niet. Ik keerde terug naar het hotel en trof daar niemand van mijn groep. Die hadden ook allang begrepen dat er geen gevaar meer was en kennelijk had iedereen besloten om van dichtbij nog zo veel mogelijk getuige te zijn van een historische gebeurtenis.

View fullsize

Ik zwierf die middag met mijn fototoestel door de straten en zag de sporen van geweld. Vroeg in de morgen van de 21ste augustus waren drie Moskovieten om het leven gekomen. Nu, de middag van de 22ste, was de staatsgreep duidelijk verlopen. Of we verder nog iets van het officiële toeristische programma hebben afgewerkt, weet ik niet meer.

View fullsize

View fullsize

View fullsize

View fullsize

Daags daarna reisde ik met een Russische kennis met de auto naar Voronezj. We maakten een tussenstop bij zijn moeder in Rjazan. Toen ik haar flatje binnenstapte, rook ik de geur van verse, warme pirozjki. De Moskouse staatsgreep was heel, heel ver weg. 

View fullsize

Dorpjes binnen de Moskouse stadsgrenzen - ze zijn er nog. Kleine restanten weliswaar, maar er wonen nog mensen.

---------------------------

Moskou telde ooit honderden dorpjes, deels binnen de stadsgrenzen, deels er niet ver buiten. Hoeveel daarvan zijn er de afgelopen vijftig jaar door de uitdijende hoofdstad opgeslokt? Hoeveel zijn er nog over? Dat weet ik niet precies, maar van een aantal zijn nog duidelijk sporen terug te vinden. Sterker nog:  in een aantal van die dorpjes, hoezeer ze ook zijn gekrompen, wonen nog mensen.

De jonge historicus Pavel Gnilorybov ging met cameraman Aleksej Lobov naar de dorpjes op zoek. Wat ze aantroffen binnen de MKAD, de grote autoweg die Moskou omringt, is te zien in onderstaande film. Gnilorybov kwam al eerder even voorbij op dit blog. Hij maakte een film over plekken in Moskou die nauw verbonden zijn met de Stalinterreur. Ik ben fan van hem en hij zal op dit blog zeker nog vaker te zien zijn.   

 

De dorpjes die genoemd en getoond worden, zijn achtereenvolgens Djakovo, Matvejevskoje (vanaf 3.40), Spas-Toesjino (vanaf 9.55), Terechovo (vanaf 15.30), Troitse-Lykovo (vanaf 21.55) en Tsaritsyno (vanaf) 25.55.

De redactie van Rusland in woord en beeld neemt een korte zomerpauze. Zo ongeveer eind deze maand pakken wij de Russische draad weer op.

Een uitgegraven boodschap voor Poetin, via Google en de ruimte: help!

-------------

View fullsize

Gaat u even naar Google maps en tik in: Selo Rozjdestveno Moskou of Село Рождествено Москва. Kies voor de satellietvariant. U belandt dan midden boven Rozjdestveno. Schuif het dorpje (eigenlijk meer een buitenwijk) zonder pardon iets naar links. Dan openbaart zich, meteen rechts, in een driehoek van landweggetjes, een boodschap die zich zelfs zonder in te zoomen al laat ontcijferen: Путин, помоги Сходне / Poetin, help Schodnja.

De auteur van de smeekbede is Andrej Fedortsjoek, inwoner van Rozjdestveno. Net als zijn dorpsgenoten werd hij enkele jaren geleden opgeschrikt door plannen om een mooi stuk natuur, net buiten Rozjdestveno, aan de oever van de rivier de Schodjna, vol te bouwen met flats, winkels, een school, een fitnesscentrum, een polikliniek, en nog zo het een en ander, compleet met 10.3000 parkeerplaatsen boven en onder de grond.

View fullsize

Inspraak was er nauwelijks geweest, een protestbrief aan het Moskouse gemeentebestuur (Rozjdestveno valt onder Moskou) leverde een droog geformuleerde afwijzing op en petities maakten evenmin indruk.

Daarop pakte Andrej zijn schop en ging het veld in.  

Ooit had hij met vrienden een klein, kunstmatig eilandje aangelegd in een meer en dat bleek plots te zien op satellietbeelden. Dit keer bleef Andrej op het droge. Met letters van vijf meter hoog en 30 centimeter diep groef hij tussen het onkruid zijn boodschap uit: Путин, помоги Сходне / Poetin, help Schodnja. Hij deed er twee weken over, waarna het werk nog lang niet gedaan was. De uitgegraven letters, met een gezamenlijke oppervlakte van bijna 500 vierkante meter, vereisten onderhoud, omdat Andrej natuurlijk niet wist wanneer de satelliet de gewenste foto zou maken. En zo was hij een jaar in de weer om zijn smeekbede duidelijk zichtbaar te houden vanuit de ruimte. In de zomer betekende dat de randen maaien, in de winter sneeuw scheppen.

In de herfst van 2015 bleek de foto te zijn gemaakt. Het resultaat verscheen op Google maps, maar niemand die er veel aandacht aan besteedde. Dat gebeurde wel, toen begin deze maand de grote letters van Andrej ook bij de Russische zoekmachine Yandex op de kaart verschenen. Maar toen was het al te laat. De bouwwerkzaamheden even buiten Rozjdestveno zijn inmiddels in volle gang. 

Een ‘Kowboy Koktail’ aan de Gorkistraat. De verdere avonturen van fotograaf Margaret Bourke-White in het Moskou van 1941.

-------------------

View fullsize

Drie weken geleden wijdde ik een stukje aan de Amerikaanse fotograaf Margaret Bourke-White, die in de vroege jaren dertig als eerste westerling officieel toestemming kreeg om in de USSR foto’s te maken. Ik wilde meteen een tweede stukje over Bourke-White schrijven, over haar verblijf in de Sovjetunie in 1941, toen ze toevallig de enige buitenlandse fotograaf was ten tijde van de Duitse invasie. Ik besloot te wachten tot ik haar volledige reisverslag (Shooting the Russian war, uitgegeven in 1942) in huis had.

Dat was een wijs besluit, want wat een aardig reisverslag is dat! Ik heb er nu veertig pagina’s in gelezen en zou daar al zo drie artikelen over kunnen schrijven.

Na een reis van een maand (onderweg wandelt Bourke-White onder meer op een strand met onze minister-in-ballingschap Van Kleffens en ontmoet ze in China drie vrouwelijke missionarissen uit Nederland die net Rusland hebben verlaten) arriveert ze in Moskou. De stad ziet er beter uit dan bij haar vorige bezoek – er is nu wat ruimte voor mondain vermaak. Ze bezoekt aan de Gorkistraat een cocktailbar. Daar maakte ze bovenstaande foto.

Uit haar uitgebreide bijschrift weten we van wie die handen zijn. Van Olga Alexievna Vakalina, die achter de bar staat en 500 roebel per maand verdient. Olga is bezig met de bereiding van een Kowboy Koktail, “which would frighten into a stampede the cowboys after whom it is named.” Het drankje bestaat uit lagen van verschillende soorten sterke drank, gecombineerd met gin en brandy bovenop, “seperated by the yolk of an egg into something that looks like a rainbow parfait and tastes like everything behind the counter.” Dient in één keer achterover te worden geslagen, omdat anders die dooier problemen geeft.

View fullsize

En in die eerste veertig pagina’s gaat ze ook nog naar een House of Fashion, naar een voetbalwedstrijd en, nou ja,  … en zo verder enzovoorts, maar daar kom ik nu niet aan toe want ik ben even weg.

Vermaakt u zich ondertussen met die Kowboy Koktail, “prepaired in the following sequence:

1. apricot liqueur
2. benedictine
3. egg yolk
4. gin
5. cognac (a special kind, with pepper).”

De flessen staan van links naar rechts in de juiste volgorde op de foto bovenaan. En het is natuurlijk niet zomaar gin, maar Голландский джин / Hollandse gin. Wat een vraag oproept waar ik geen antwoord op heb. 

Wordt vervolgd. 

Tel maar: zes soldaten - elf benen. En nog veertien andere opvallende details in de kleurrijke decoraties in de Moskouse metro.

De Moskouse metro is overweldigend. Voor alle pracht en paal kom je ogen tekort. Vijftien ondergrondse details die u bij een eerste bezoek zeker zijn ontgaan. (Ietsje meer toelichting bij alle vijftien – in het Russisch -  vindt u hier.) Om te beginnen: station Otradnoje. Zes soldaten, elf benen. De derde van links mist er eentje.

Majakovskaja. Geopend in 1938. De bogen zijn gemaakt op machines die eigenlijk bestemd waren voor de bouw van zeppelin-karkassen. Die zijn er nooit gekomen. Gooi je met kracht een muntje langs de boog, dan haalt dat de grond aan de andere kant. Over de maker (niet de ontwerper) van de prachtige mozaïeken in het plafond schreef ik hier.)  

Plosjtsjad Revoljoetsi. Voor deze matroos-vlaggenseiner stond Olimpi Roedakov model. Later, als kapitein 1ste klasse, danste hij een wals met koningin Elizabeth op de dag van haar kroning. (Dit moet ik nog eens natrekken – eerder schreef ik al over de opmerkelijke geschiedenis van Arkadi Gidrat, de hoogspringer die model stond voor een ander beeld op het station.)

Ochotny Rjad. Deze tegeltjes zijn met opzet onbedekt gelaten, om te laten zien hoe de muur er tussen 1935 en 2007 uitzag. Ze zitten ter hoogte van de eerste wagon in de richting van Boelvar Rokossovskogo.  

Dostojevskaja. Hier kunt u een tiental lijken op de muren zien. 

Koerskaja. Het bord vermeldt: Koerskaja Grote Ringlijn. Toen het station gebouwd werd, waren er nog plannen voor twee ringlijnen, een kleine en een grote. Het is er bij eentje gebleven en die heet gewoon Ringlijn.

Mendelejevskaja. Beeldje van de zwerfhond die rond het station leefde en in 2001 werd doodgestoken. Het is gewijd aan alle zwerfhonden.

Marksistskaja. Het ontwerp van de kroonluchters symboliseert de spiraalvormige ontwikkeling uit het dialectisch-materialisme .

Park Pobedy. In het marmer dat her en der in de metro is gebruikt, zijn veel fossielen te zien. De grootste, met een doorsnee van 50 cm, zijn te vinden op station Park Pobedy.

Kievskaja. Een soldaat in de Burgeroorlog met mobieltje en laptop.

Troebnaja. Glas-in-lood van Zoerab Tsereteli. Op de koepels ontbreekt een kruis, tot ergernis van vele passagiers, die na de opening van het station in 2007 her en der op Tsereteli’s creaties zelf maar een kruisje aanbrachten.

Dobryninskaja. Hier wordt Gagarin meegedragen, maar die was in 1950 bij de opening van het station 15 jaar oud … Drie keer raden wie er eerst op het mozaïek stond afgebeeld.

Rimskaja. Romulus en Remus op een omgevallen pilaar, onderdeel van de enige fontein in de Moskouse metro.

Petrovsko-Razoemovskaja. Uit de toelichting wordt mij niet duidelijk hoe dit hoofd in het marmer is ontstaan, maar het effect was onbedoeld.  
 

Novokoeznetskaja. De grote banken zouden afkomstig zijn uit de eerste Christus Verlosserkathedraal. Volgens een andere versie zijn ze gemaakt van marmer uit de kerk. 

De Moskouse 'vijver van Boelgakov' als broedplaats voor schaatstalent

De Patriarchvijver in Moskou

De Moskouse Patriarchvijver is onder buitenlanders die enigszins thuis zijn in de Russische literatuur vooral bekend uit de roman De meester en Margarita van Michail Boelgakov. Zij zullen – net als veel Russen overigens - niet vermoeden dat diezelfde vijver een niet onbelangrijke rol heeft gespeeld in de schaatssport.

Eind 19de eeuw beschikte de Moskouse Rivierzeilclub over een mooie schaatsbaan aan de Petrovka 26. Dat was de Russische Gymnastiek Vereniging De Valk een doorn in het oog. Zij wilden ook zo’n schaatsbaan! En die kwam er. Na een zoektocht van enkele jaren werd een baan gehuurd op een wel zeer aantrekkelijke locatie: de Patriarchvijver, hartje Moskou.

De Valk hoopte met die baan twee vliegen in één klap te slaan: de schaatssport stimuleren en de eigen inkomsten verhogen. Er kwam een nieuw paviljoen en een podium voor muzikanten, die zich – uniek voor Moskou – achter in een aparte ruimte konden opwarmen. Voor het paviljoen kwam een terras met een brede trap naar het ijs en voor het terras kwamen drie rijen bankjes. Op deze foto is dat paviljoen goed te zien:

Ook is goed te zien dat op de buitenste ring van het ijs een baan voor hardrijders was aangelegd met een mooie sneeuwrand in het midden.

Die baan is ook duidelijk aangegeven op deze plattegrond. Begovaja dorozhka staat erin geschreven, wat ik zou vertalen als Hardrijbaantje. Ook staat netjes vermeld hoe lang de baan was: 280 meter. 

Op 6 december 1903 werd de baan geopend. Een kaartje kostte 20 kopeken zonder muziek en 40 kopen met muziek. Voor een seizoenkaart betaalde een volwassene 8, studenten 6 en kinderen 4 roebel. De aanleg van de bijgebouwen was nogal kostbaar geweest en of De Valk uit de kosten is gekomen, weet ik niet. Wel is duidelijk dat de baan op de Patriarchvijver de schaatssport een aardige impuls gaf.

Elk jaar werd een kampioenschap van Moskou georganiseerd, voor kunst- en hardrijden. Dat kunstrijden werd niet zo’n succes. “Alleen een jongedame aan de zijkant trok veel aandacht met vrolijke cirkels en achtjes, maar die deed niet mee aan de wedstrijd”, aldus een krantenverslag uit 1904. Kort daarvoor was de eerste hardrijwedstrijd gehouden en dat was beter gegaan: “Er deden veertien man mee, die in zeven koppels reden. De heer Sedov was de snelste op de 1.500 meter in 2.43 en kreeg de eerste prijs. Op de tweede plaats eindigden de heren Grigorjev en Tyminski, die de afstand in 2.55 aflegden.” 

Tot de schaatsende leden van de Russische Gymnastiek Vereniging De Valk behoorden de gebroeders Vasili en Platon Ippolitov, die  ongetwijfeld heel wat baantjes getrokken hebben op de Patriarchvijver. Platon werd meervoudig kampioen allround van Rusland, Vasili werd in 1913 in Sint-Petersburg Europees kampioen, vóór de Noor Oscar Mathisen, die hem een jaar laten bij het WK in Kristianina (nu Oslo)  naar de tweede plaats verwees.

Platon Ippolitov

Vasili Ippolitov

Hoe het De Valk door de jaren heen vergaan is, heb ik niet uitgezocht. Wel kwam ik nog een redelijk recent (2012) filmpje tegen waarop de ijsbaan op de Patriarchvijver in volle glorie te zien is. Een vierhonderdmeterbaan zet je daar nog steeds niet uit, maar voor kunstschaatswedstrijden lijkt me dit een toplocatie.

Waarna we nog even terugkeren naar de Russische literatuur. Als ijsbaan heeft de Patriarchvijver niet het werk van Boelgakov gehaald, maar wel dat van Aleksandr Koeprin. Die schrijft in De Jonkers dat het ijs op de baan van De Valk “glad als een spiegel” was. “Er hing een gedrukt aanplakbiljet: De bezoekers van de baan wordt verzocht niet zonder noodzaak krassen te maken op het ijs met figuren en geen voren te trekken op het parket met plotselinge stops.”      

Arkadi Gidrat: de bronzen student-hoogspringer van het Moskouse metrostation, vermist in de oorlog, zestig jaar later opgegraven.

Het is de schuld van die hond en die kip, natuurlijk, beneden in de hal van metrostation Revolutieplein in Moskou. Die krijgen alle aandacht, die kent iedereen, die hond met z’n glimmende snuit en die kip met z’n blinkende vleugel. Die blinken en glimmen, omdat iedereen ze even wil aanraken. Dat brengt geluk.

Alle andere beelden op het station, en dat zijn er nogal wat, zijn daardoor een beetje ondergesneeuwd geraakt – onterecht, zoals mag blijken uit het verhaal van de in brons gegoten student, die met een boek op zijn schoot zit bij doorgang nummer zeven naar het eigenlijke perron.

Olga Gidrat, de dochter van Arkadi

Dat verhaal, dat ik niet kende (door toedoen van die hond en die kip dus), kwam ik onlangs tegen, op 3 december om precies te zijn. Dat is de Dag van de onbekende soldaat, een gedenkdag die dit jaar voor het eerst op de Russische kalender staat. Het metrostation werd voor de oorlog aangelegd. Na de oorlog kreeg de bronzen student beneden regelmatig bezoek van een jonge vrouw, zíjn vrouw, en van zijn dochter, die hoopten dat zij hem ooit ook nog eens in het echt zouden zien. In 2001 kreeg die dochter een telefoontje: haar vader, al die jaren vermist, was opgegraven in de provincie Leningrad, bij de Sinjavski hoogten, waar in de oorlog zwaar was gevochten.

De beelden in metrostation Revolutieplein zijn van de hand van Matvej Manizer. Hij gebruikte echte modellen. Dat de opgegraven stoffelijke resten van de bij Sint-Petersburg opgegraven soldaat gekoppeld konden worden aan het bronzen beeld in Moskou, was te danken aan een papiertje dat hij in een medaillon bij zich had gedragen. Het kon, aangetast door vocht, met moeite worden ontcijferd. Zijn naam stond erop: Arkadi Antonovitsj Gidrat. Dankzij de niet erg alledaagse achternaam was de speurtocht naar nabestaanden relatief eenvoudig.

Arkadi Gidrat werd in 1911 geboren in Kaloega. In de jaren dertig was hij een succesvolle atleet. Als hoogspringer was hij meervoudig kampioen van Moskou en met 1.91,5 meter was hij recordhouder van de Sovjetunie. Hij vocht in de Finse oorlog, hij was docent aan het Moskouse Instituut voor Lichamelijke Opvoeding, totdat de Tweede Wereldoorlog voor de Sovjetunie begon. Arkadi Gidrat sneuvelde in de herfst van 1941.

De volgende keer dat ik op het Moskouse metrostation Revolutieplein ben, loop ik de hond en de kip voorbij en breng ik een groet aan Arkadi Antonovitsj Gidrat.

(Ik werd op Arkadi’s verhaal geattendeerd door Iryna Savenko.)