De Dag van de Overwinning, 9 mei, in twee foto's.

----------------

Het kan je moeilijk ontgaan, wanneer je begin mei rondloopt in Sint-Petersburg: de Dag van de Overwinning komt eraan, 9 mei, wanneer in Rusland het einde van de Tweede Wereldoorlog wordt gevierd. Straten zijn versierd, militairen oefenen op het Paleisplein voor de parade, winkels verkopen feestattributen, waarvan het St.Jorislintje het populairst is. Het grootste (oranje-zwarte) lintje dat ik zag, staat op een enorm transparant aan de gevel van het gebouw van het Gardekorps op het Paleisplein. 

Stel nu: u bent fotoredacteur van een Nederlandse (of in elk geval: niet-Russische) krant of nieuwssite en u zoekt een foto bij een artikel over de viering van de Russische Dag van de Overwinning. U krijgt twee foto’s voorgelegd, beide van dat transparant op het Paleisplein, die hierboven en die hieronder. Welke zou u kiezen? 

Hoewel de leuze op het transparant (“Van harte met de Dag van de Overwinning!”) er niet helemaal op staat, durf ik er toch wat onder te verwedden dat de gemiddelde redacteur van een Nederlandse fotoredactie zonder veel aarzeling zou kiezen voor de bovenste foto. Een betere compositie, niet zo rommelig als de onderste. De vier personen staan als een bijna elegante golf verspreid over het beeld. Die onderste, ja, dat jochie staat daar wel aardig, met z’n fietsje, maar verder is het nogal een zootje. En de fotoredacteur denkt vermoedelijk ook (zonder zich daarvan bewust te zijn): mooi, op de bovenste foto, die sombere uitdrukking op het gezicht van de dame in de bruine jas, die terugkomt in de houding van de andere drie personen. Komt helemaal overeen, denkt diezelfde redacteur onbewust, bij het beeld van Rusland dat in Nederland overheerst: somber, niet vrolijk.  

En hup, daar gaat de bovenste foto, de krant in, het scherm op.

Ik zou kiezen voor de onderste foto. Vrolijk, zonder dubbele bodem, en, dankzij dat jochie, met een dubbel uitroepteken.

Het duurt nog een paar dagen, maar alvast: van harte!! 

Een geblondeerde Russin met een hark in het park

----------------

Opeens liep ze voor me, vlak bij het Tauride park in Sint-Petersburg. Geblondeerd, in bijzonder strakke jeans en met een wit jasje of hesje, of hoe heet zoiets - in elk geval was het allemaal veel te licht en luchtig voor de zeven graden en verschillende soorten neerslag die ons deze dag in het vooruitzicht waren gesteld. En op hakjes. En natuurlijk was ze aan het bellen, wat naadloos aansloot bij het beeld dat ik op grond van die hakjes en de rest meteen van haar had gevormd.

Het Tauride park was de dagen ervoor gesloten geweest. Er hing een bordje met een zeer bondige mededeling, waarvan ik zo gauw niet weet hoe je die even bondig zou moeten vertalen. ‘Dicht om te drogen’ komt aardig in de buurt, maar ja, dat klinkt niet. Hoe dan ook, het park was vandaag weer open en achter de geblondeerde Russin op hakjes liep ik het hek door naar binnen. Ik passeerde haar (ze liep met kleine pasjes - vanwege die hakjes natuurlijk), probeerde - tevergeefs - iets van haar telefoongesprekje op te vangen, keek nog eens om … en zag dat ze een hark aanpakte van iemand die daar een stapeltje van klaar had staan. 

Op de foto boven aan dit stukje ziet u haar links.

Wie al die mensen waren, weet ik niet. Buurtbewoners? Medewerkers van een nabij gelegen instituut of bedrijf? Hoe dan ook, ze waren deze zaterdagmorgen-vol-regen-in-de-lucht met z’n allen op komen draven om dat mooie park, nog maar net bevrijd van sneeuw, eens flink aan te harken. 

Petje af. Ik werd er erg vrolijk van.

En mijn excuses aan de geblondeerde Russin, die ik me, toen ik haar voor me zag lopen, niet zo snel met een hark in haar handen had voorgesteld. Al zou ik, als ik haar was, de volgende keer wel ander schoeisel kiezen.

(Inmiddels, een paar uurtjes verder, welt toch enig wantrouwen op. De fotografe op de foto boven, helemaal links, heeft wel opvallend veel oog voor juist haar … Wat op zich niet veel zegt, want dat had ik ook. Maar op een tweede foto, een minuutje later, staat onze geblondeerde Russin nog iets duidelijker te poseren tussen de mannen en vrouwen die heel anders gekleed zijn. Ze zal toch niet besteld zijn door de lokale krant? Voor een leuk plaatje op de voorpagina? Nou, laten we haar het voordeel van de twijfel gunnen.)

Met de auto over de spoorbrug .... (Maar niet alles is zoals het lijkt.)

-----------------

U ziet op de foto een brug over de rivier de Ingoda, voorbij Tsjita, richting Mongolië. En u vraagt zich misschien af: is dit een brug voor auto’s of voor treinen? Wel, het is een brug voor beide. Uit onderstaand filmpje blijkt overduidelijk dat niet iedereen daar even gelukkig mee is.

De vrachtwagenchauffeur is een azijnpisser van heb ik jou daar. Zelden iemand zo horen klagen. Hij bereikt veilig de overkant, maar er deugt allemaal – ik pas me moeiteloos aan aan zijn taalgebruik - geen ene reet van. In het hele land is het een teringzooi en bij deze brug al helemaal. “Zit ik hier nou in een vrachtwagen of op een locomotief? Gaan mijn belastingcenten dan ook naar de spoorwegen?” Aardig is ook dat hij de slagboom aan de overkant de “kolchozslagboom” noemt.

En mijn eerste (Nederlandse) reactie was natuurlijk: die vent heeft gelijk, wat is dat voor waanzin, auto’s op een spoorburg! (Of treinen op een autobrug.) Maar soms kan het geen kwaad om ook even met een andere (soepelere) blik naar zulke zaken te kijken. De meeste reageerders op YouTube, vooral Russen uiteraard, zijn het niet eens met de boze chauffeur:

- Hebben ze een mooie weg over een brug voor ‘m aangelegd, hoeft ie geen kilometers om te rijden, zit ie te klagen als een oud wijf. En maar vloeken en het hele land verketteren. Verhuis dan lekker!

- Een mooie, egale brug. Scheelt ‘m honderden kilometers. En maar klagen.

- Die huilebalk mag dankbaar zijn dat ze die spoorbrug voor auto’s hebben aangepast. Zijn Russische wegen het probleem? Nee, het probleem zit achter het stuur.

- Wat een debiel. Da’s een wereldberoemde brug. Gaat één keer per week een trein over naar de plaatselijke fabriek.

En dan denk ik: ze hebben gelijk! Wat een zeur, die vent. Laat ie inderdaad blij zijn dat ie in anderhalve minuut de Ingoda over is.

Maar daar staan dan weer andere meningen tegenover:

- Economisch verantwoord, zo’n brug? Een land van gestoorde slaven, ik haat jullie, hufters! Zo leven we, omdat 90 procent van de bevolking bestaat uit kloothommels. Jullie eten stront en zijn blij, stelletje randdebielen!

- Er worden triljoenen gejat en in plaats van een verkeersbrug rijden we als klojo’s over de spoorweg.

- Hij is een zeur omdat de ambtenaren in de regio geld hebben gejat in plaats van normale wegen aan te leggen en een normale brug? Wat zouden Russen dan überhaupt nog klagen over corruptie?    

En daar zit ook wat in.

De twee standpunten samengevat in twee reacties die ik niet ga vertalen – want dan gaat er nogal wat verloren:

- Мат перемат, смысл видео не ясен, ехал бы в брод, если так не нравится
- Смысли в том, что нахуя России мельдониевые оленьпиады когда в стране ни дорог ни мостов нет. Так ясно?

Nicolaas II in Parijs, of: waar zijn de panorama’s van Pjasetski gebleven? - 3

--------------------

Ik geef me over, ik houd ermee op, met mijn pogingen om enige helderheid te krijgen in het oeuvre van de schilderende arts Pavel Pjasetski. Wat zo mooi begon op dit blog, met een verhaal over het indrukwekkende panorama van de Transsiberische Spoorlijn, waarmee Pjasetski alom lof oogstte op de Wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs, is uitgelopen op een zoektocht waar ik bijna slecht van ben gaan slapen.

Want hoeveel panorama’s heeft Pavel nou gemaakt? En welke zijn er bewaard gebleven?? En waar zijn die dan??? Ik beperk me even tot de laatste bron van ergernis. In mijn vorige stukje (deel 2) meldde ik dat onze arts/schilder volgens Wikipedia negen omvangrijke panorama’s heeft gemaakt. En ik voegde er aan toe, bij wijze van grapje, dat het me gezien de eerder vastgestelde slordigheden bij Wikipedia niet zou verbazen als Pjasetski er in werkelijkheid maar zes, of misschien juist wel twintig zou hebben gemaakt. En wat lees ik nu in een korte biografische schets? Let op: “Pavel Jakovlevitsj Pjasetski werd in 1843 geboren Orjol. Hij was veelzijdig en getalenteerd, hij is de geschiedenis ingegaan als dokter, geograaf, etnograaf, reiziger, kunstenaar, auteur van twintig beroemde panorama’s …”

Ik ga afronden.

Wat u nog van me tegoed hebt, is een kort overzichtje van wat mijn zoektocht heeft opgeleverd betreffende panorama 5 tot en met 9. (De cijfers refereren aan het lijstje van Wikipedia, panorama 1 tot en met 4 besprak ik in deel 2.)

Panorama 5,  Moskou in de dagen van de heilige kroning van 1896 (94 meter):

Een magere oogst, slechts één losse afbeelding (boven aan dit stukje) en de vier taferelen te samen hier links in één file. Maar mogelijk vinden we hier wel de oorzaak – of één van de oorzaken – van alle onduidelijkheid. De site waar ik deze afbeeldingen vond, geeft als bijschrift: “Panorama’s van Moskou in de dagen van de kroning van keizer Nicolaas II.” Zou het kunnen zijn dat deze enkelvoudige panorama’s nooit zijn samengevoegd tot een afrolbaar panorama? Zoals dat wel is gebeurd met bijvoorbeeld het bewaard gebleven panorama van de Transsiberische Spoorlijn? En zou veel van de onduidelijkheid dan simpelweg terug te voeren zijn op een onhandig, of in elk geval: verschillend gebruik van het woordje panorama? Daar staat dan weer tegenover dat Wikipedia in het geval van dit kroningspanorama (nummer 6) expliciet de lengte vermeld. Maar ja, dat is dus Wikipedia … Hoe dan ook, de eventuele verblijfplaats van dit panorama is mij niet bekend.  

Panorama 6,  Het verblijf van Hunne Keizerlijke Hoogheden in Frankrijk (156 meter):

Dit betreft de reis van Nicolaas II en zijn echtgenote Alexandra naar Frankrijk in 1896. Het panorama bestaat nog. Het verhuisde in de jaren zestig van de Hermitage naar het Historisch Museum van Pskov. Waarom naar Pskov? Ik weet het niet. Het is in een te slechte staat om ten toon gesteld te worden. Ik vond een paar afbeeldingen, hier eentje in combinatie met een foto van, neem ik aan, ongeveer hetzelfde moment. (Het lijk erop dat Pjasetski een flink deel van de bebouwing heeft weggelaten.)    

Panorama 7.  Het tweede bezoek van Hunne Keizerlijke Hoogheden aan Frankrijk

Daar zijn in elk geval aardig wat afbeeldingen van bewaard gebleven, maar het lot van panorama als geheel is me niet bekend. Drie afbeeldingen liet ik al zien in deel 3, hier nog een paar:

Onderweg van Duinkerke naar Compiègne

Compiègne

Reims

Panorama 8.  De plechtigheden ter ere van de overwinning bij Sjipka.
Niks van gevonden. Verblijfplaats mij onbekend.

Panorama 9.  Herinneringen aan de Turkse oorlog.
Niks van gevonden. Verblijfplaats mij onbekend.

-------------------

Ondanks – of misschien wel dankzij – de vele onduidelijkheden is Pjasetski met zijn talloze panorama’s (en vergeet u ook zijn ideeën over de heilzame werking van kefir niet) natuurlijk een prachtig onderwerp voor een scriptie of een boek. Mocht dit u inderdaad aanspreken en inspireren, laat u even weten wanneer u het dan af hebt? Ik ben benieuwd naar het resultaat..

Nicolaas II in Parijs, of: waar zijn de panorama’s van Pjasetski gebleven? - 2

-----------------

Onderdeel van Pjasetski's Panorama van Perzië

Er heerst nogal wat verwarring – bij mij tenminste –  over de panorama’s van Pjasetski. Hoeveel heeft hij er gemaakt? En hoeveel zijn er nog over? En waar zijn die dan? (Zie ook deel 1.)

Pavel Pjasetski was arts en schilder. Of hij een kundige arts was, weet ik niet – schilderen ging hem in elk geval goed af. Zijn specialiteit was: panorama’s. Dat was een niet ongewone kunstvorm in zijn tijd (men denke aan het Panorama van Mesdag), waarmee men het publiek kon boeien en verbazen. Je had twee soorten panorama’s: bij het ene liep het publiek langs de afbeelding (Mesdag), bij het andere trok het panorama aan het publiek voorbij. Het doek zat opgerold op spoelen, die werden afgerold in een soort kijkkast. In beide gevallen hadden de doeken gigantische afmetingen. Bij de bewegende panorama’s ging het dan vooral om de lengte, de kijkkasten zelf waren niet bijzonder lang of hoog.

Beperk ik me even tot de panorama’s van Pjasetski. Volgens Wikipedia maakte hij er negen:

1.  Van het midden van China tot West-Siberië (72 meter)
2.  Panorama van de Trans-Kaspische Spoorlijn (120 meter)
3.  Panorama van Perzië (59,6 meter)
4.  De Grote Siberische Spoorlijn (914 meter)
5.  Moskou in de dagen van de heilige kroning van 1896 (94 meter)
6.  Het verblijf van Hunne Keizerlijke Hoogheden in Frankrijk (156 meter)
7.  Het tweede bezoek van Hunne Keizerlijke Hoogheden aan Frankrijk
8.  De plechtigheden ter ere van de overwinning bij Shipka.
9.  Herinneringen aan de Turkse oorlog.

Bij de laatste drie staat de lengte niet vermeld. Bij nummer 3 staat dat dit panorama getoond werd op de Wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs, wat me onwaarschijnlijk lijkt. Nummer 4 werd daar in elk geval wel vertoond (ik schreef er een apart verhaal over), en dat Pjasetski met twee panorama’s in Parijs aanwezig was, ik geloof er niks van. Ik ben er bij mijn bescheiden onderzoekje voor dat aparte verhaal ook niets over tegengekomen. (In dat vehaal schreef ik al dat Wikipedia ook een zootje maakt van de beschrijving van dat ene panorama.)

Weinig vertrouwenwekkend dus, dat Wikipedia. Het zou me niets verbazen als er nooit meer dan zes panorama’s van Pjasetski zijn geweest. Of dat hij er in werkelijkheid wel twintig heeft gemaakt.

Hier (en in het aanstaande deel 3) een overzichtje van wat mijn bescheiden onderzoekje heeft opgeleverd:

Panorama 1 (van bovenstaand Wiki-lijstje):

- Wat heb ik hiervan gevonden? Deze ene afbeelding, vergezeld van de opmerking dat Pjasetski tijdens zijn reis door China ‘schetsen maakte voor een aquarel-panorama’. Maar is dat panorama er ook werkelijk gekomen? En zo ja, waar is het gebleven? (Wikipedia vermeldt specifiek de lengte, 72 meter, wat duidt op een voltooid werk - maar dat is dus Wikipedia ...)

Panorama 2:

- Hiervan vond ik deze ene afbeelding uit 1895, waarop Pjasetski volgens het onderschrift in Sint-Petersburg zijn panorama vertoont van de Trans-Kaspische spoorlijn. Dát panorama heeft dus zeker bestaan, maar waar het is gebleven?

Panorama 3:

- Hoera! Dit panorama heeft niet alleen bestaan, het is ook bewaard gebleven en we weten waar het zich bevindt. In de Hermitage in Sint-Petersburg, waar het in 2015 te zien was tijdens de tentoonstelling Cultuur en kunst van Iran.

Pjasetski's Panorama van Perzië in de Hermitage

Te oordelen naar de afbeeldingen die ik ervan heb gezien (eentje prijkt boven aan dit artikel) is dit panorama van Perzië zeker niet minder geslaagd dan dat van de Transsiberische Spoorlijn, maar ik ga het er verder niet over hebben. Ik schrijf over Rusland, niet over Perzië. 

Panorama 4:

Het panorama over de Transsiberische Spoorlijn kwam, zoals ik al zei, al eerder uitgebreid aan de orde in een apart verhaal. Hieronder als extraatje een kort filmpje over Pjasetski's bekendste werk: 

Wat panorama 5 betreft, over de kroning van Nicolaas II, nog een heugelijke mededeling: eerder schreef ik dat ik daar niks van had kunnen vinden, maar inmiddels heb ik toch een paar afbeeldingen boven water gekregen. Daarover meer in mijn volgende stukje (deel 3). Daarin gaan we onder meer naar Pskov.

Wordt vervolgd.

Van kleurrijke foto’s in de USSR naar een minder kleurrijk leven in de VS – Martin Manhoff, ‘spion’ in Moskou, winkeluitbater in Kirkland.

------------------------

Was Martin Manhoff (1917-2005), die een grote hoeveelheid adembenemend film- en fotomateriaal naliet uit het Moskou van de jaren vijftig, een Amerikaanse spion? Of was hij niet meer dan een enthousiaste amateurfilmer en -fotograaf die op zijn ritjes door Moskou en zijn reizen buiten de hoofdstad graag zijn camera gebruikte?

De ontdekking van Manhoffs foto’s en films zorgden de afgelopen maanden voor veel enthousiasme.  Vooral de opnames die Manhoff maakte van de uitvaart van Stalin gingen de wereld rond. Dergelijk ‘informele’ beelden (gemaakt vanuit de toenmalige Amerikaanse ambassade, op een steenworp afstand van het Rode Plein) van de uitvaart van de dictator zijn uniek. (Zier hier.) 

--------------

Was Manhoff een spion? Zeker is in elk geval dat hij in februari 1952 op de Amerikaanse ambassade in Moskou aan de slag ging als militair attaché en op 1 juni 1954 het land verliet, een kleine twee maanden nadat hij door een Russische krant was beschuldigd van spionage tijdens een treinreis door Siberië. Het lijkt erop dat zijn vertrek verband hield met de uitzetting door de VS van drie Russische diplomaten in de eerste helft van 1954.

Manhoff had een korte opleiding gehad om gecodeerde berichten te kunnen versturen en na zijn terugkeer in de VS solliciteerde hij bij de CIA. Op een aantal van de nagelaten filmblikken staat ‘Confidential’ en ‘Top Secret’. Verder duidt de kwaliteit van de kleurenfilms en –foto’s op apparatuur die voor gewone burgers nog niet of nauwelijks beschikbaar was. Volgens historicus Douglas Smith, die zich over het archief van Manhoff heeft ontfermd, is dit alles geen sluitend bewijs. En bovendien, zegt hij: hoe waarschijnlijk is het dat Manhoff materiaal thuis had liggen dat werkelijk ‘Top Secret’ was? Uit brieven van Manhoffs vrouw Jan aan familie en vrienden in de VS blijkt in elk geval dat het jonge echtpaar ook ‘gewoon’ nieuwsgierig was.

Het leven van de Manhoffs lijkt na terugkeer in de VS niet erg gladjes te zijn verlopen. Het echtpaar opende in Kirkland, Washington, een interieurwinkel. Een groot succes werd dat niet en om rond te komen werkte Martin ook in de lijstenmakerij van zijn vader. Later nam hij een baan als taxateur. Het echtpaar bleef kinderloos. Na de dood van Martins echtgenote in 2014 werd de nalatenschap afgehandeld door een vriendin. Zij stuitte in het huis en de garage van de Manhoffs op een enorme hoeveelheid spullen, deels in hoge stapels dozen. Zij was het ook (en niet Martins vrouw, zoals eerder – ook door mij – gemeld) die met de foto’s en films aanklopte bij Douglas Smith. Die schatte het materiaal op juiste waarde.

--------------

Dit is de vijfde aflevering over de foto’s en films van Martin Manhoff, en ook de laatste, tenzij er plots nog zeer bijzondere beelden boven komen drijven. De eerste vier afleveringen vindt u hier, hier, hier en hier. Meer informatie over het archief van Manhoff is te vinden op de site van Radio Free Europe. Op de informatie daar zijn de vier afleveringen op dit weblog gebaseerd.      

Nicolaas II in Parijs, of: waar zijn de panorama’s van Pjasetski gebleven? - 1

-------------------

Er is wat meer tijd verstreken dan gebruikelijk sinds mijn vorige stukje hier. Dat komt: ik was met een onderzoekje bezig. De uitkomst? Kleurrijk, maar ook licht teleurstellend.

Wie dit weblog regelmatig leest, zal zich misschien de naam Pjasetski herinneren. Pavel Pjasetski. Hij was de maker van het grote, 914 meter lange panorama waarmee de bezoekers van de Wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs een indruk kregen van de Transsiberische Spoorlijn. Pjasetski, zo had ik gelezen, had ook een panorama op zijn naam staan gewijd aan de kroning van tsaar Nicolaas II in 1896. Dát wilde ik weleens zien.   

Om maar meteen met de deur in huis te vallen: ik heb er niets van kunnen vinden, geen enkele afbeelding …

Er waren wel degelijk aquarellen van Pjasetski met afbeeldingen van Nicolaas II, zo ontdekte ik al snel, maar die maakten deel uit van een heel ander panorama. Dát panorama was gewijd aan het korte verblijf van de tsaar in Parijs in 1896 – dacht ik. Vooruit, besloot ik, dan schrijf ik daar maar een stukje over. De afbeeldingen die ik tegenkwam, waren immers best de moeite waard. Kijk maar:

Het koninklijke jacht Sjtandart arriveert te Duinkerke, zo stond erbij vermeld. Het leek me leuk om eens te kijken hoe de tsaar zelf die aankomst had ervaren en ik pakte zijn dagboek uit de kast. Ik bladerde naar 5-9 oktober 1896, de data van zijn Parijse verblijf, en vond … niks. Had Nicolaas dan net die paar dagen niets geschreven? Jazeker wel, hij was met zijn beminde Alexandra wezen wandelen in de Mathildenhöh-tuin. In Wiesbaden. Ik bladerde een paar dagen terug, en daar hadden ze de opera Hensel und Gretel bezocht. In Darmstadt.

Ik kwam akelig dicht in de buurt van mijn irritatiegrens, totdat ik – dom, dom, dom - plots besefte dat de bolsjewieken in 1918 de Russische kalender hadden aangepast, dat ik de data (5-9 oktober) in een Engelse bron had gevonden en dat tsaar Nicolaas, zich van nog geen nieuwlichterij bewust, in zijn dagboek gewoon de hem vertrouwde kalender had gevolgd. Om zijn aankomst met de Sjtandart in Duinkerke te vinden, moest ik gewoon nog wat verder terug in zijn dagboek.

En jawel hoor, op 22 september 1896 maken Nicolaas en Alexandra de oversteek vanuit Portsmouth naar Frankrijk. Op de Sjtandart? Nee, op de Poolster. En arriveren zij te Duinkerke? Nee, te Cherbourg. Dat is ook Frankrijk, maar het scheelt toch een paar zeemijlen.

Nu wordt er vaak getwijfeld aan de verstandelijke vermogens van Nicolaas II, maar dat hij zich in zijn dagboek vergist in de naam van zijn boot én in de Franse stad waar hij arriveerde, dat geloofde ik niet. Ik begon te twijfelen aan Pjasetski … Hij was behalve schilder ook arts en had ik niet ergens gelezen dat hij heilig geloofde in de helende werking van kefir? Had híj zich dan vergist? Of was de route van de tsaar plots veranderd, nadát Pjasetski al aan zijn panorama was begonnen, en had hij gedacht: bekijk het maar, bij mij gaat Nicolaas nog gewoon naar Duinkerke? In elk geval staat ‘Dunqerke’ duidelijk vermeld op de zuilen op onderstaand aquarel van Pjasetski, dat uit dezelfde reeks komt als de bovenstaande afbeelding met de Sjtandart in de haven van Sherbourg …

Laat ik meteen Pjasetski van alle blaam zuiveren. Nicolaas en Alexandra reisden twee keer naar Parijs, in 1896 en in 1901. Die kennis had ik even niet paraat en vandaar de verwarring. Overigens inspireerden beide reizen Pjasetski tot een panorama. Wat er van beide werken (en van Pjsasetsksi’s andere panorama’s) nog rest – daarover de volgende keer meer.

Hier deel 2.