Socialistisch realisme en sport - 4: De medailles en de bloemen van Marija Isakova

(Eerste publicatie: 3-2-2011)

De kloeke dame op de foto is schaatsster Marija Isakova, een van de sporticonen van de naoorlogse Sovjetunie. De nationale herenploeg werd in die jaren regelmatig thuisgelaten, omdat de kans op smadelijke nederlagen te groot werd geacht. De Russische meisjes daarentegen veroverden medaille op medaille. Isakova werd wereldkampioene in 1948, 1949 en 1950. Ze is inmiddels in de negentig en woont in Moskou. Zou dat nog steeds in de flat zijn die we hieronder zien op dit schilderij uit 1951?

Het schilderij is van Anatoli Nikitsj (1918-1994). Het heet: “Stilleven met medailles van wereldkampioene M. Isakova”. (Details zijn goed te zien op deze site, beweeg de muis daar over het schilderij.) Een paar dingen vallen op. Een schilderij gewijd aan een beroemd persoon, zonder dat die persoon zelf wordt afgebeeld, dat lijkt me een zeldzaamheid. Nou vooruit, dat beeldje links, is dat dan misschien toch Marija, al is het dan niet in levende lijve?

View fullsize

Het beeld, gemaakt door Jelena Janson-Manizer (1890-1971), vertoont “een opvallende gelijkenis met Marija Isakova” lees ik in een officiële beschrijving. Oordeelt u zelf. Ik zet op z’n minst vraagtekens bij de kleding. Dat rokje heb ik op bewegende beelden van Marija niet gezien.

View fullsize

Wat ook opvalt is de luxe die een succesvolle sportloopbaan in de USSR opleverde. De flat op het schilderij is hoogbouw. In die jaren betekende dat in de Sovjetunie automatisch: Moskouse nieuwbouw. Vrijwel zeker zijn we hier in een van de zeven Stalin-wolkenkrabbers die in die tijd werden gebouwd. Een woning in zo’n wolkenkrabber was voor een gewone sterveling onbereikbaar.

En tenslotte: buiten is het winter, binnen prijkt een enorme bos verse bloemen. Tegenwoordig koop je in Moskou op elke straathoek bloemen uit Aalsmeer, begin jaren vijftig lag dat wat moeilijker. Dat enorme boeket maakt het schilderij bijna surrealistisch. En waar op eeuwenoude stillevens altijd wel een vergeeld of gevallen blaadje wijst op de vergankelijkheid van het leven, zien we in deze Sovjet-flat uitsluitend krachtige bloei. Zo hoorde dat in de Sovjetunie, een land waar gebouwd werd aan een stralende toekomst.

(Dit is het laatste stukje in een serie van vier over het socialistisch realisme en sport. De drie eerdere afleveringen vindt u hier, hier en hier. )

Socialistisch realisme en sport - 3: De doelman als poortwachter van het vaderland

(Eerste publicatie: 31-1-2011)

View fullsize

Mijn bescheiden voetballoopbaan ben ik begonnen als keeper. Rond mijn dertiende dacht ik dat mijn talenten beter tot hun recht zouden komen in het veld. En ik werd linksback. Ieder zijn verdriet.

Had mijn voetbaljeugd zich afgespeeld in de jaren dertig in de Sovjetunie, dan was ik misschien wel keeper gebleven. Tussen de palen genoot je toen aanzien! De dreiging van nazi-Duitsland werd steeds groter en over sport werd meer en meer geschreven in militaire termen. Bij het voetbal kreeg de doelman een speciale status: hij werd in literatuur, films en schilderkunst neergezet als de bewaker van de laatste verdedigingslinie. Dat het Russische woord voor doel eigenlijk poort betekent, maakte zijn symbolische waarde nog groter. De doelman werd de poortwachter van het vaderland.

Op het bovenstaande schilderij De doelman van Aleksandr Dejneka (1934) is de poortwachter een reus in vergelijking met de andere spelers. Hij overheerst het totale beeld. Zonder hem is het team verloren. Dat is ook het geval in de film De doelman uit 1936. Een boerenknul wordt ontdekt als doelman en verdedigt de poort van de Sovjetunie in een wedstrijd tegen het buitenlandse team de ‘Zwarte Stieren’ (een verwijzing naar het fascisme). De Zwarte Stieren spelen gemeen, maar de jonge doelman Anton houdt stand. In de laatste minuut stopt hij zelfs een strafschop, schiet de bal uit, rent er achteraan en scoort. Let ook op het contrast tussen de standvastige Anton en de doelman van de Zwarte Stieren: een miserabel, zenuwachtig mannetje:

Voor alle duidelijkheid klonk tijdens de film ook nog maar de Sportmars, met de tekst:

Wees gereed / wanneer het moment daar is / om de vijand te verslaan / verjaag ze van alle grenzen / linkerkant! rechterkant! / Sta niet te slapen. / Hé, doelman / bereid je voor op de strijd / als schildwacht ben je bij de poort gezet! / Bedenk dat er achter jou geen grensstrook meer is!

Nog een voorbeeld van de bijzondere status van de doelman was de nieuwe versie van het beeldje De voetballers van Iosif Tsjajkov. De originele, kleine variant van gips (1929) liet twee veldspelers zien. In 1939 werd een grote, bronzen variant gemaakt voor de Wereldtentoonstelling in New York. Daar draagt de onderste van de twee opeens handschoenen en een trui. Het beeld stond jarenlang op een ereplaats: het plein voor de Tretjakov Galerie in Moskou:

View fullsize

Eigenlijk is het maar goed dat de doelman in mijn voetbaljeugd niet zo’n bijzondere status had. Er glipte wel eens een balletje tussen m’n benen door. Daar werd niet om gelachen, maar het woord landverraad heeft in de kleedkamer nooit geklonken.

(Bron: de Russische vertaling van Mike O’Mahony – Sport in the USSR. Physical Culture – Visual Culture.)

Hier deel 1 en deel 2 en deel 4.

Socialistisch realisme en sport - 2: Meisje in voetbalshirt

(Eerste publicatie: 27-1-2011)

View fullsize

Ik liep door het prachtige Russisch Museum in Sint-Petersburg en zag haar al van verre: het Meisje in voetbalshirt (Aleksandr Samochvalov, 1932).

Eigenlijk was ik op zoek naar een ander schilderij van Samochvalov: S.M Kirov neemt een parade van sporters af, maar dat hing niet op zaal. (Waarom juist dat doek me zo interesseerde, leest u hier). Ik moest het doen met wat er wel hing van Samochvalov. Dat was geen straf.

De moderne, in sport geïnteresseerde museumbezoeker denkt bij Meisje in voetbalshirt natuurlijk meteen: Juventus!*)  De Italiaanse club heeft dezelfde kleuren (en wordt ook wel – niet helemaal toepasselijk in dit geval – De oude dame genoemd). Samochvalov dacht aan heel andere dingen: hij wilde een moderne Sovjet-vrouw uitbeelden, die bevrijd van kapitalistische ketenen aan zelfontplooiing kan doen. Combineer dat met de toen heersende sport- en gymnastiekcultus en je krijgt het Meisje in voetbalshirt. Het meisje (de jongedame, zo u wilt) op het schilderij is Jevgenija Adamova, waarvan ik alleen weet dat ze onderwijzeres was.

In dezelfde zaal hing nog meer werk van Samochvalov. Het leuke is dan, als je zo eens rondkijkt, dat het geheel meer is dan de som der delen. Je krijgt er gratis een aantal gedachten en conclusies bij. Vlakbij Meisje in voetbalshirt hing Gemilitariseerde Komsomol (1932-1933):

View fullsize

Ik ben wel tien keer tussen beide doeken heen en weer gelopen en m’n kop d’r af als daar in het midden niet dezelfde onderwijzeres Jevgenija Adamova ligt. Een dromerige Jevgenija sluit haar beide handen bijna liefdevol om het geweer. Ik weet niet waar ze op dat moment aan denkt, maar volgens mij niet aan schietoefeningen. Het maakt het lijfelijke, lichamelijke van Meisje in voetbalshirt meteen een stuk sterker. Die loshangende veters in het shirt zijn opeens behoorlijk suggestief.

En toen stond ik plots, boem, oog in oog met dit schilderij:

View fullsize

De conductrice, ook van Samochvalov (1928). Die gooit haar dikke jas open en onthult een bijna doorzichtige jurk. Je ziet de contouren van wat daar weer onder zit. Terwijl de stevige jas toch duidt op winterse temperaturen.

In lichte verwarring verliet ik het Russisch Museum. Ik ga op zoek naar boeken over Samochvalov. Ik wil weten wie die Jevgenija Adamova was en waar Samochvalov met zijn gedachten zoal zat.

Hier deel 1 en deel 3.

*) Een bekend medewerker van Studio Sport, regelmatig in beeld, corrigeerde mij. De moderne, in sport geïnteresseerde museumbezoeker denkt hier volgens hem niet meteen aan Juventus, maar aan Heracles.

Socialistisch realisme en sport - 1: Aleksandr Samochvalov

(Eerste publicatie: 25-1-2011)

Mijn recente rondgang langs de boekwinkels van Sint-Petersburg leverde een aangename verrassing op: de Russische vertaling van Sport in the USSR. Physical Culture – Visual Culture, van Mike O’Mahony. Het Engelse origineel was me ontgaan.

O’Mahony wijdt enkele bladzijden aan één van mijn favoriete schilderijen uit het socialistisch realisme. Het is van Aleksandr Samochvalov: S.M. Kirov neemt een parade van sporters af (1935). Ik dacht het schilderij goed te kennen, maar ging na lezing toch naar het Russisch Museum voor een nadere inspectie.

View fullsize

De parade wordt gehouden op het Paleisplein in Sint-Petersburg. Linksboven is een stukje van het Winterpaleis zichtbaar. De parade is uiteraard strak georganiseerd, maar het protocol wordt doorbroken door zeven jongedames die hun enthousiasme niet de baas kunnen. Huppelend en springend, in een golfbeweging die in gang lijkt gezet door de sportster in het midden, bieden ze partijleider Kirov bloemen aan. Fascinerend is de compositie: de centrale figuur, kameraad Kirov, heeft een bescheiden plekje gekregen, bijna weggedrukt in een bovenhoek. Door de beweging van de vrouwen, hun gestrekte, bijna hunkerende armen en door de gedraaide hoofden van de mannen aan de kop van de parade, wordt je blik toch naar hem toegeduwd.

Er is natuurlijk nog een belangrijke figuur op het doek: Lenin. Zijn bijna vaderlijke aanwezigheid legitimeert de macht van Kirov. Lenins erfenis is bij de lokale leider in goede handen. Het rare is nu: ik ken dit schilderij al jaren en nooit heb ik me afgevraagd waar Stalin eigenlijk was…

Aleksandr Samochvalov

Nou, die was er wel degelijk. Reproducties uit de jaren dertig (O’Mahony drukt er eentje af) laten zien dat aanvankelijk Stalin op de plek van Lenin stond afgebeeld. Ik heb niet kunnen achterhalen wanneer de Grote Mensenvriend is weggeschilderd. Samochvalov kan het nog zelf hebben gedaan, de schilder overleed in 1971, lang dus na Stalins dood.

Alle reden om eens een kijkje te gaan nemen in het Russisch Museum. Zou er op het schilderij íets te zien zijn van deze toch vrij forse ingreep? Over wat ik in het museum aantrof (helaas niet het schilderij van Samochvalov), daarover meer in mijn volgende stukje.

Even nog een detail. Op het schilderij van Samochvalov zijn vliegtuigen te zien. Dat was in de jaren dertig bij dit soort buitentafereeltjes bijna een verplicht nummer. De vliegtuigen stonden symbool voor industrieel succes en macht. Samochvalov heeft zich een beetje in bochten moeten wringen om ook hier vliegend materieel te laten zien. Er was alleen bovenaan nog een plekje, maar daardoor hangen de vliegtuigen nu ergens boven de Litejni prospekt, of nog verder. In werkelijkheid vlogen ze natuurlijk – als er ook inderdaad echt vliegtuigen aan het feest hebben meegedaan - pal boven de parade op het plein.

Word vervolgd.

Thomas Sgovio legde zijn jaren in de Goelag vast in tekeningen

(Eerste publicatie: 19-12-2009)

View fullsize

Mag je de vraag stellen wat erger was, de kampen onder Hitler of de Goelag onder Stalin? Dergelijk leed met elkaar vergelijken heeft iets onzindelijks.

Toch komt die vraag, althans een variant ervan, regelmatig bij me op. Waarom staan de kampen van Hitler dieper in ons collectieve geheugen gegrift? Hoe komt het dat de kampen van de Goelag ‘minder erg’ worden gevonden? Natuurlijk speelt de geografie een rol (Oost-Siberië of Dachau, dat scheelt een paar weken met de trein). En natuurlijk kwamen ook veel van de Nazi-slachtoffers uit de directe omgeving alhier.

Maar er is nog een reden: er bestaat heel wat verschrikkelijk beeldmateriaal van de Duitse concentratiekampen. Eén blik daarop en het onvoorstelbare is opeens voorstelbaar. Zulke beelden van Russische kampen zijn er niet. (Al weet je niet wat er diep weggeborgen ligt in de archieven van de NKVD/KGB/FSB).

Het enige beeldmateriaal zijn tekeningen gemaakt door overlevenden. Door Evrosinija Kersnovskaja bijvoorbeeld (over haar schreef ik eerder). En door de Amerikaan Thomas Sgovio, die de Goelag niet alleen overleefde, maar ook nog wist terug te keren naar zijn vaderland. De waarde van hun tekeningen is nauwelijks te overschatten. Sgovio schonk de zijne aan het Hoover Instituut in Stanford. Hier een kort overzicht:

Meer over Thomas Sgovio vindt u hier.

O ja, morgen, 20 december, is het in Rusland de Dag van de Geheime Dienst. Waarmee we de medewerkers van die dienst natuurlijk van harte feliciteren.

De muurschilderingen in Borovsk van Vladimir Ovtsjinnikov

(Eerste publicatie:  18-10-2009)

View fullsize

In Borovsk ben ik nog nooit geweest, maar een uitstapje naar dit stadje (in de provincie Kaloega, 80 km ten zuidwesten van Moskou) kan ik van harte aanbevelen. Wat een mooie muurschilderingen hebben ze daar!

De versieringen zijn het werk van kunstenaar Vladimir Ovtsjinnikov, die na zijn pensionering besloot om Borovsk een wat vrolijker aanzien te geven. Het stadje telt inmiddels zo’n 120 muurschilderingen. Veel meer zullen dat er vermoedelijk niet worden, Ovtsjinnikov heeft ruzie met de gemeente.

View fullsize

View fullsize

Ovtsjinnikov koos aanvankelijk voor historische thema’s. Napoleon te paard (de Fransman verbleef één dag in Borovsk), raketwetenschapper Tsiolkovski (hij was hier leraar), de oude brandweer, de familie Polezjaev van de plaatselijke textielfabriek. Daarna volgden ook beelden uit het dagelijks leven.

View fullsize

View fullsize

Ovtsjinnikov werd gesteund door de gemeente en kreeg opdrachten van particulieren en bedrijven. Het ging fout toen de kunstenaar zijn thema’s iets verlegde. Hij schilderde de Moskouse burgemeester Loezjkov voor de herbouwde Verlosserskerk, naast hem de gouverneur van Kaloega met een vervallen kerk in Borovsk en boven diens hoofd het opschrift: “Kunt u dat ook?”. Dat tafereel werd verwijderd en sindsdien moet Ovtsjinnikov eerst zijn schetsen op het gemeentehuis laten zien. De laatste zes, aldus de kunstenaar, werden alle afgekeurd. Zwaar overdreven, aldus de burgemeester, “als je hem gelooft, laat ik er tegenover elke nieuwe die hij maakt, twee overschilderen”.

Kort en goed, de verhoudingen zijn verzuurd, Ovtsjinnikov heeft besloten om in het naburige Obninsk verder te schilderen. U moet uw uitstapje naar Borovsk niet te lang uitstellen. Goed beschermd of onderhouden worden de schilderingen niet en in het Russische klimaat zijn ze geen eeuwig leven beschoren.

View fullsize

View fullsize

Update, mei 2014: Een aantal schilderingen zijn inmiddels beklad met 'echte' grafiti.

Schilderijen van terreur - Pjotr Belov (1929-1988)

(Eerste publicatie: 27-5-2009)

De bescheiden catalogus bewaar ik als een kleinood.

Wanneer zal het geweest zijn, 1990? In Odessa liep ik een museum binnen, waar een tentoonstelling was van Pjotr Belov. Ik had nog nooit van hem gehoord.

Belov (1929-1988) had in Moskou als decor-ontwerper van het Centraal Theater van het Sovjet Leger enige faam verworven. Weinigen wisten dat hij in de laatste jaren van zijn leven in zijn eigen kleine atelier ook nog aan een heel ander oeuvre werkte, haastig, alsof hij voelde dat de dood hem in de nek hijgde.

Zelf kwam hij de Stalin-terreur ongeschonden door. Ook zijn familie bleef buiten schot. En dan toch zulke beklemmende beelden op het doek zetten … Al bleef je zelf ongedeerd, je kreeg toch een tik van de angst en ellende mee, zo veel maken deze schilderijen wel duidelijk. Belov heeft het niet meer mogen meemaken dat zijn werk werd tentoongesteld.

Belovs werken zijn slechts mondjesmaat op internet te vinden zijn. De naakte man in de cel is regisseur Vsevolod Meyerhold. De opengescheurde doos is een vergroot pakje Belomorkanal-sigaretten. Belomorkanal is het Wittezeekanaal dat in de jaren dertig door gevangen werd aangelegd.

Binnenkort vertel ik het verhaal van één zo’n ‘kopje in het paardenbloemenpluis’, door haarzelf aan mij verteld. Toevalligerwijs ook in Odessa.

Kersnovskaja in andere talen - en twee documentaires

(Eerste publicatie: 29-4-2009)

Ik kom nog even terug op mijn 'herontdekking', gisteren, van Evrosinija Kersnovskaja. Werk van haar is ook uitgegeven in het Duits, Frans en Italiaans:

- Kersnovskaja Е. "Ach Herr wenn unre Sunden uns verklagen". - Kiel: NEUER MALIK VERLAG, 1991.

- Кersnovskaja Е. "Coupable de rien". - Paris: PLON, 1994.

- Kersnovskaja E. "Quanto vale un uomo". - BOMPIANI 2009.

Zou een Nederlandse uitgave mogelijk zijn? Ik ga eens een paar balletjes opgooien.

Hieronder nog twee documentaires over haar leven en werk.

Mijn schilderij van Antonina Romodanovskaja

(Eerste publicatie:  22-4-2009)

Gisteren schreef ik hier over de tien duurste Russische schilderijen die op een rijtje waren gezet door de site van Artinvestment. Bovenaan de lijst staat Mark Rothko, wiens Witte centrum in mei 2007 voor 65 miljoen dollar van eigenaar verwisselde.

Ik heb ook iets aan de muur hangen van een Russische schilder die door Artinvestment wordt genoemd.

Van een schilderes, beter gezegd: Tumannyj den (Mistige dag) van Antonina Romodanovskaja (1906-1985):

Als we de grafieken van Artinvestment mogen geloven, dan is de waarde van Romodanovskaja’s werk de afgelopen tien jaar met de helft gestegen, al zien we sinds vorig jaar weer een daling met 1,2 procent.

Als u wilt weten wat een schilderij als het bovenstaande zo ongeveer doet op dit moment, moet u zelf maar even snuffelen op internet. Een nieuwe keuken koop je er in elk geval niet voor. Wat altijd helpt, is een actieve kunstgalerij, zoveel heb ik inmiddels wel van de kunstwereld begrepen. Maak een mooie catalogus van een schilder en de prijskaartjes kunnen meteen omhoog. Hierbij doe ik ook een poging om Antonina Romodanovskaja iets bekender te maken. Twee werken uit de periode waaruit ook het mijne stamt (jaren vijftig, zestig):

Ik kocht mijn Mistige dag bij kunstgalerij Shishkin in Moskou. De Engelstalige invoice verraadde een niet al te grote kennis van het Engels. Als titel vermeldde de bon: “Froggy Day”.