Spoedherstel vereist: het standbeeld van Michail Kalasjnikov bleek niet van vreemde smetten vrij

------------------

View fullsize

Nog maar vier dagen geleden werd het onthuld, het standbeeld van Michail Kalasjnikov in het centrum van Moskou, maar in zijn originele staat gaat u het niet meer aantreffen. Het kunstwerk van beeldhouwer Salavat Sjtsjerbakov bleek namelijk niet helemaal te kloppen. Nee, de persoon die staat afgebeeld is niemand anders dan Michail Kalasjnikov, ontwerper van het beroemde automatische geweer. Het probleem zat elders.

Het beeld wordt opgesierd door meerdere exemplaren van het vervaarlijke wapen (acht stuks in totaal) en telt daarnaast nog wat kleinere ornamenten, zoals schetsen, de instrumenten van een bankwerker en een uitgewerkt geweerschema … Historicus en wapenkenner Joeri Pasjolok had aan één blik genoeg: dat schema op het standbeeld van Kalasjnikov was helemaal niet van een kalasjnikov, maar van een StG 44. Die afkorting staat voor – dat had u niet verwacht – Sturmgewehr 44. Ook een prima ontwerp (van Hugo Schmeisser, uit 1944), maar op een standbeeld voor Kalasjnikov toch een beetje misplaatst.

View fullsize

----------------

Het schema is inmiddels verwijderd, aan een nieuwe versie van het ornament wordt gewerkt.

Historicus Pasjolok doet vrij luchtig over de fout en neemt beeldhouwer Sjtsjerbakov niets kwalijk. Beide ontwerpen lijken nu eenmaal erg op elkaar. “Hij heeft het niet opzettelijk gedaan, ’s nachts, terwijl hij het Horst Wessellied zong.” Ook Sjtsjerbakov reageerde laconiek en betuigde de historicus dank voor diens oplettendheid. Waarbij nog moeten worden opgemerkt dat de beeldhouwer al eens eerder in de fout ging. Bij zijn standbeeld Afscheid van een Slavisch meisje, in 2014 onthuld op het Moskouse Belorusski station, bleken als ornament twee mausers te zijn afgebeeld. Ook die zijn verwijderd.

Waarna ik afsluit met het heuglijke feit dat de verwarring rond het sturmgewehr en de kalasjnikov op het standbeeld van Kalasjnikov mij een nieuw Russisch woord heeft opgeleverd: взрыв-схема. Dat kende ik nog niet. Letterlijk vertaald wordt dat: explosie-schema. Hieronder hebt u zo’n ‘explosie-schema’ (van een kalasjnikov, niet van een sturmgewehr). En u begrijpt, neem ik aan, meteen hoe de Russen op dat prachtige woord zijn gekomen.

(Overigens ging mijn vorige stukje net over het hierboven genoemde Afscheid van een Slavisch meisje, op Prinsjesdag in Den Haag, maar dat is toeval.)

Lenin die andere standbeelden verjaagt – wie maakt er een computerspelletje van?

Hier moet een leuk computerspelletje van te maken zijn, geheel gebaseerd op historische feiten. Waarbij jij Lenin bent en je zo veel mogelijk sokkels en voetstukken moet veroveren. Elk ingenomen voetstuk levert punten op, afhankelijk van wie daar eerder stond. Haal je een lokale fabrieksdirecteur omver en neem je zijn plek in: 10 punten. Een generaal: 25 punten. Knikker je Alexander II van zijn sokkel: 50 punten! Maar kijk uit! Als Lenin kan je zo weer van je voetstuk getrokken worden, bommenleggers liggen op de loer en oude standbeelden kunnen hun plek weer komen opeisen. Spannend!

Gebaseerd op historische feiten, dat moet lukken, want ik kwam een mooi overzicht tegen van allemaal Lenins die het voetstuk van een ander hebben ingenomen. In Irbit bijvoorbeeld, in de provincie Sverdlovsk (zie foto boven). Catharina de Grote stond daar sinds 1883 sereen over de stad uit te kijken, tot zij in april 1917, 121 jaar na haar dood, omver werd geworpen. Het duurde nog een kleine tien jaar voordat een veel kleinere (in elk geval veel dunnere) Lenin haar plaats innam. Vreemd genoeg – wat bewoog de lokale autoriteiten? - werd Lenin in de jaren zestig gedemonteerd en het voetstuk verwijderd. In 2013 keerde Catharina weer terug, hetzelfde standbeeld zo te zien, maar wel op een nieuw voetstuk:

Een nieuw persoon (ook al is die van de statuur Lenin) op een oude sokkel plaatsen, draagt een zeker risico in zich. Dat de verhoudingen niet meer kloppen. Zoals hier, in Kostroma. Dat ziet er raar uit, om niet te zeggen idioot:   

Dat voetstuk werd er in 1913 neergezet en moest de basis worden voor een monument ter ere van het driehonderdjarig jubileum van de Romanovs. De Revolutie was eerder klaar dan het beeld en in 1928 mocht Lenin erop.   

In Rybinsk kloppen de verhoudingen beter. Alexander II maakte hier plaats voor achtereenvolgens een hamer en sikkel, een buste van Lenin, een standbeeld van Lenin (in 1934) en een nieuw standbeeld van Lenin (1957). Er wordt inmiddels gesproken over een terugkeer van Alexander. (Ik denk niet dat zo’n sokkeldans ook in dat spelletje van ons een optie wordt. Het moet een beetje overzichtelijk blijven.)

In Samara (ook hier was het Alexander II die moest wijken) kloppen de verhoudingen ook wel zo’n beetje, maar in dit geval werden alle versieringen weggebikt:

Lenin voor het Finlandstation, 2009

Als Leninstandbeeld ben je leven natuurlijk nooit zeker. De politieke wind hoeft maar te draaien en je hebt een kabel om je nek of een bom aan je jas hangen. Zie wat er gebeurde er in 2009 met het standbeeld voor het Finlandstation in Sint-Petersburg:

In het overzichtje waar dit stukje op is gebaseerd, ontbreekt een aardig voorbeeld van een sokkelwisseling die ik er graag aan toevoeg. Lenin zelf was daar niet bij betrokken, maar wel zijn pantserwagen die ooit bij de ingang van het Marmerpaleis in Sint-Petersburg stond. Die heeft plaats moeten maken voor het mooiste standbeeld van de stad, dat van Alexander III, dat nooit voor die plek bedoeld was en waardoor ook daar de verhoudingen volledig zoek zijn. Hoe díe sokkeldans precies verliep, beschreef ik eerder hier.

Hierboven schreef ik over de 50 punten die je zou kunnen verdienen door Alexander II – of elke andere tsaar, wat mij betreft - van zijn voetstuk te verdrijven. Daar zit natuurlijk één standbeeld bij van de buitencategorie: Zoerab Tsereteli’s wangedrocht van Peter de Grote in Moskou. Weet je diens plaats in te nemen als Lenin, dan zeg ik: 500 punten. Minstens.  

(De site met het overzicht van door Lenin veroverde voetstukken, biedt nog meer fraais, waaronder: Moskouse Leninstandbeelden die er nooit zijn gekomen, de vijftien hoogste Leninstandbeelden en beelden van Lenin-in-gezelschap.)

Graditsj, oekraïne

Kosmonauten, dronkaards en pioniertjes bij de oversteekplaats: de porseleinen nalatenschap van Joeri Lvov

Waarom deze elf kosmonauten hier zo staan opgesteld, weet ik niet. Even dacht ik: misschien voor een vriendschappelijk voetbalwedstrijdje tegen elf Amerikaanse astronauten, maar dat zal wel niet. Het porseleinen werkje is gemaakt door Joeri Lvov (1936-2010), die in dienst was van de porseleinfabriek De Eerste Mei in Rybinsk. Het is uit 1966. 

Ik kwam wat afbeeldingen tegen van Lvovs werk en werd overvallen door een gevoel van diep berouw en spijt – wat mij in deze context vaker overkomt. In de jaren negentig maakte ik vele kilometers langs de antiekwinkeltjes van Sint-Petersburg. Daar moet ik beeldjes van Lvov zijn tegengekomen. En waarom, waarom, heb ik daar nou nooit wat van gekocht ….  

Deze brandweermannetjes (die ik in Sint-Petersburg beslist níet heb gezien, want die waren me zeker bijgebleven), wat zouden die mooi staan bij mijn drie vrolijke muzikantjes.

Het zijn vooral Lvovs vroege werkjes (zijn eerste beeldje maakte hij in 1962) die ik graag bij mij thuis zou zien staan. En waarom? Is het de liefdevolle ironie – eigenlijk al een te sterk woord – die veel van die beeldjes uitstralen? De vertedering die ze opwekken en waar ik eigenlijk niet aan toe wil geven? Hoe komt het dat zelfs een stichtelijk beeldje als Bij de oversteekplaats mij niet irriteert? U mag het zeggen.

Toeristen

Weer helemaal schoon (Намылись). (Let op het bosje berketakken.)

Bij de oversteekplaats

Hier een wat uitgebreidere selectie:

Dit is het opvallendste beeldje dat ik tegenkwam van Lvov:

De twee houden elkaar nog net in evenwicht. Detail: de fles in de jaszak van de rechter. Nooit eerder zag ik een beeldje uit de Sovjetunie dat openbare dronkenschap uitbeeldt, laat staan een beeldje waarbij dat met een zekere sympathie gebeurt.

En nog twee opvallende exemplaren: ‘Papa is wat later’ en ‘Bij het wak’.  Het eerste schuurt enigszins, het tweede is ontdaan van alle Sovjet-romantiek – het leven in een dorp zonder stromend water is duidelijk geen pretje.

Papa is wat later

Bij het wak

Verbazingwekkend genoeg heb ik over Joeri Lvov niet veel kunnen vinden. Hij volgde aanvankelijk een schildersopleiding, stapte over op beeldhouwkunst en was bijna zijn hele werkzame leven verbonden aan de fabriek De Eerste Mei. Ik vond zelfs geen foto van hem – wel een beeldje met de titel ‘Zelfportrtet’. Ik neem aan dat hij het is, maar ik had me hem heel anders voorgesteld.

Zelfportret

Beeldjes van Lvov zijn nog te koop – misschien zelfs in de winkeltjes van Sint-Petersburg. De prijzen op internet verschillen nogal. Dat heeft onder meer te maken met de wijze van beschilderen (en, uiteraard, met het aantal vervaardigde exemplaren). Eenzelfde beeldje in een blanco uitvoering of zorgvuldig beschilderd, dat scheelt nogal. Met wat geluk hebt u een beeldje van Lvov voor zo’n 200 euro. Het duurste exemplaar wat ik tegenkwam, kost 2.700 euro.

Mocht u in Rybinsk zijn, gaat u dan naar het Rybinsk Museum. Dat heeft een grote verzameling beeldjes van Lvov. En tot mijn genoegen las ik dat ook het wat eigenaardige Museum van Muziek en Tijd in Jaroslavl werk van Lvov in zijn bezit heeft. Ik ben het indertijd bij mijn bezoek misgelopen (de afbeelding porselein werd net verbouwd), maar aan het museum bewaar ik desondanks de alleraardigste herinneringen. 

2.700 euro ...

Arkadi Gidrat: de bronzen student-hoogspringer van het Moskouse metrostation, vermist in de oorlog, zestig jaar later opgegraven.

Het is de schuld van die hond en die kip, natuurlijk, beneden in de hal van metrostation Revolutieplein in Moskou. Die krijgen alle aandacht, die kent iedereen, die hond met z’n glimmende snuit en die kip met z’n blinkende vleugel. Die blinken en glimmen, omdat iedereen ze even wil aanraken. Dat brengt geluk.

Alle andere beelden op het station, en dat zijn er nogal wat, zijn daardoor een beetje ondergesneeuwd geraakt – onterecht, zoals mag blijken uit het verhaal van de in brons gegoten student, die met een boek op zijn schoot zit bij doorgang nummer zeven naar het eigenlijke perron.

Olga Gidrat, de dochter van Arkadi

Dat verhaal, dat ik niet kende (door toedoen van die hond en die kip dus), kwam ik onlangs tegen, op 3 december om precies te zijn. Dat is de Dag van de onbekende soldaat, een gedenkdag die dit jaar voor het eerst op de Russische kalender staat. Het metrostation werd voor de oorlog aangelegd. Na de oorlog kreeg de bronzen student beneden regelmatig bezoek van een jonge vrouw, zíjn vrouw, en van zijn dochter, die hoopten dat zij hem ooit ook nog eens in het echt zouden zien. In 2001 kreeg die dochter een telefoontje: haar vader, al die jaren vermist, was opgegraven in de provincie Leningrad, bij de Sinjavski hoogten, waar in de oorlog zwaar was gevochten.

De beelden in metrostation Revolutieplein zijn van de hand van Matvej Manizer. Hij gebruikte echte modellen. Dat de opgegraven stoffelijke resten van de bij Sint-Petersburg opgegraven soldaat gekoppeld konden worden aan het bronzen beeld in Moskou, was te danken aan een papiertje dat hij in een medaillon bij zich had gedragen. Het kon, aangetast door vocht, met moeite worden ontcijferd. Zijn naam stond erop: Arkadi Antonovitsj Gidrat. Dankzij de niet erg alledaagse achternaam was de speurtocht naar nabestaanden relatief eenvoudig.

Arkadi Gidrat werd in 1911 geboren in Kaloega. In de jaren dertig was hij een succesvolle atleet. Als hoogspringer was hij meervoudig kampioen van Moskou en met 1.91,5 meter was hij recordhouder van de Sovjetunie. Hij vocht in de Finse oorlog, hij was docent aan het Moskouse Instituut voor Lichamelijke Opvoeding, totdat de Tweede Wereldoorlog voor de Sovjetunie begon. Arkadi Gidrat sneuvelde in de herfst van 1941.

De volgende keer dat ik op het Moskouse metrostation Revolutieplein ben, loop ik de hond en de kip voorbij en breng ik een groet aan Arkadi Antonovitsj Gidrat.

(Ik werd op Arkadi’s verhaal geattendeerd door Iryna Savenko.)   

Monumentaal Sovjet-reliëf van Jevgeni Voetsjetitsj blootgelegd in hartje Moskou.

Bij archeologie denk je toch vooral aan Scythen, diverse klokbekerculturen en allerlei Romeinse gangen onder het Utrechtse Domplein. Maar kijk hier nou, waar ze in hartje Moskou tegenaan liepen. Een puntgaaf relikwie uit het Sovjettijdperk.

View fullsize

Gezien de imperiale ambities van de huidige Kremlinbewoners, met sympathie bekeken door menig onderdaan, is het af en toe lastig te geloven dat de Sovjetunie passé is. Toch kwam er in 1991 echt een einde aan de USSR en een plots gevonden relikwie uit die tijd heeft alles van een archeologische vondst uit een voorbij tijdperk.

Bovenstaand reliëf van 90 vierkante meter stamt uit 1953 en is van de hand van Jevgeni Voetsjetitsj. Het heet “Eer aan het Sovjetvolk, vaandeldrager van de vrede!” (“Советскому народу, знаменосцу мира - слава!”). Het werd aangetroffen tijdens groot onderhoud aan een van de paviljoens van de Tentoonstelling van Economische Verworvenheden, de VDNCh. Van een van de muren werd een triplex wand verwijderd en daar stond opeens een menigte Sovjetburgers onder een wapperend vaandel, met op de achtergrond onder meer de Moskouse universiteit en de Sjoechovtoren.

In het begin van de jaren zestig voldeed het reliëf van Voetsjetitsj niet meer aan de “nieuwe eisen van de Sovjet-estethiek”, aldus de persdienst van de VDNCh, en werd er een wandje tegenaan gezet. Waarvoor wij de VDNCh dankbaar zijn, want zo kon het kunstwerk in alle rust wachten tot het door – in dit geval onbedoelde – archeologen tevoorschijn zou worden getoverd.

Het reliëf van Voetsjetitsj zal voor het publiek te zien zijn op een jubileumtentoonstelling die op 1 augustus wordt geopend.

View fullsize

Volgograd

Het bekendste werk van Voetsjetitsj (1908-1974) zijn de beelden van het aan de Tweede Wereldoorlog gewijde herdenkingscomplex in Volgograd, het vroegere Stalingrad. Over de befaamde ingenieur Sjoechov en zijn bouwwerken schreef ik eerder hier en hier. En op mijn oude weblog schreef ik al eens over een archeologische vondst van restanten van het Sovjetpaviljoen van de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1937. Dat stukje is nog niet opvraagbaar, maar daar wordt aan gewerkt.    

View fullsize

Jevgeni Voetsjetitsj