—————
In deze serie recensies en/of korte notities komen boeken aan bod die betrekking hebben op Rusland en de Sovjetunie in de 20ste eeuw. Misschien helpen ze het huidige Rusland beter te begrijpen. Waar ik nadrukkelijk aan toevoeg dat begrijpen iets anders is dan begrip hebben voor.
——————-
——————-
Verwijzingen naar Воспоминания о войне (Herinneringen aan de oorlog) van Николай Никулин (Nikolaj Nikoelin) was ik al meerdere keren tegenkomen: dát moest je lezen, wilde je een onopgesmukt beeld krijgen van wat soldaten van het Sovjetleger tijdens de Tweede Wereldoorlog zoal moesten doorstaan, en wat zij zelf aanrichtten in Duitsland. Toen ook de door mij zeer gewaardeerde, zeer erudiete regisseur Roma Liberov de memoires van Nikoelin als een van de belangrijkste boeken over de oorlog noemde, besloot ik het eindelijk ter hand te nemen.
Nikoelin belandde als 21-jarige vrijwilliger aan het front, vocht bij Leningrad, maakte de opmars van het Sovjetleger mee helemaal tot in Berlijn, raakte meerdere keren gewond en werd onderscheiden. In de jaren zeventig, hij was inmiddels medewerker van de Hermitage, stelde hij zijn herinneringen op schrift. In die tijd kon er van publicatie geen sprake zijn (dat gebeurde pas in 2007). Een paar citaten maken duidelijk waarom – het zijn ook juist dit soort citaten die Nikoelins boek boven ‘gewone’ herinneringen van soldaten uit het Rode Leger uittillen.
Herhaaldelijk wijst hij met bitterheid op de onverschilligheid tegenover gesneuvelde soldaten, volgens hem het gevolg van “een algemene verdierlijking van de natie”. “De politieke arrestaties van vele jaren, de kampen, de collectivisatie, de honger hebben niet alleen miljoenen mensen vernietigd, maar ook het geloof gedood in goedheid, rechtvaardigheid en barmhartigheid.” “De wreedheid tegenover het eigen volk in de oorlog, de miljoenen slachtoffers, lichtzinnig opgeofferd op de slagvelden, zijn uitingen van dezelfde orde. De oorlog, gevoerd met de methoden van concentratiekampen en collectivisatie, stond de groei van medemenselijk in de weg.”
Dat nogal wat Sovjet-soldaten in Duitsland zich als beesten gedroegen tegenover de plaatselijke bevolking (tot op de dag van vandaag een zeer heikel thema in Rusland), kan na het bovenstaande helaas nauwelijks nog verbazen. Verkrachtingen kwamen op grote schaal voor. Nikoelin maakt er met afkeer melding van. Hij schrijft ook over zijn ervaringen na de oorlog. Ook weer met verbittering constateert hij: “Onze overwinning in de oorlog is veranderd in politiek kapitaal, dat wordt ingezet om de huidige stand van zaken in ons land te verstevigen en te rechtvaardigen.” Die politieke inkleuring en de hoera-verhalen over de oorlog vertroebelen de blik op individueel leed, is zijn boodschap.
Hij had ook een vooruitziende blik: “Komt er weer een oorlog, gaat dan alles niet weer op de oude manier? Ontreddering, een bende, de gebruikelijk Russische puinhoop? En opnieuw met bergen van lijken!” Herinneringen aan de oorlog is hier te lezen. En hier te beluisteren als audioboek (het schilderij dat daarbij in beeld komt is van Pjotr Belov.)
Er zijn twee goede Nederlandse aanvullingen op de thema’s uit Nikoelins boek. Ten eerste de documentaire 900 dagen, van Jessica Gorter, waar ik eerder over schreef. Ook zij belicht (onder meer) hoe de hoera-verhalen over de oorlog het individuele leed uit het oog doen verliezen. En ten tweede het boek Ons gaat het in ieder geval nog goed. Een Nederlandse familie in Oost-Pruisen, van Ingrid Hoogendijk. Zij beschrijft de lotgevallen van een familie die in Oost-Pruisen de opmars van het Rode Leger moeten meemaken.