Berekenend en vilein ... Russische vrouwen schrijven over de Russische vrouw.

Anna Andronova

Ik kwam het volgende Russische citaat tegen en raakte er een beetje door in verwarring:

“Op de moderne vaderlandse boekenmarkt bestaat een reeks ogenschijnlijk ijzeren en strikte regels. Een van de bekendste daarvan is: verhalenbundels worden weinig gekocht, daarom kan je die beter niet uitgeven.” 

Wat raar nu. Had ik niet net vijf Russische verhalenbundels ter lezing klaargelegd, recent uitgegeven (vier in 2015, één in 2014)? Klopte die bekendste ‘ijzeren en strikte’ regel wel? Of hadden we hier te maken met vijf dappere uitgevers die gewoon hun eigen gang waren gegaan en zich niks van wat voor regel dan ook hadden aangetrokken? Enige dapperheid kan een enkele van die uitgevers zeker niet worden ontzegd; ik had me wel zes keer bedacht voor ik de door hem bezorgde verhalenbundel op de lezer had losgelaten – maar daarover zo meteen meer.

Alle vijf bundels zijn geschreven door vrouwen, en dat leek me nou leuk: ik ga ze alle vijf lezen en dan eens kijken of ik iets van een lijn kan ontdekken. Hoe schrijven die vrouwen? (Zeer verschillend, kan ik u zeggen.) En vooral ook: wáár schrijven ze over? Vooral over vrouwen, vermoedde ik – en dat bleek te kloppen. En kon ik dan uit die vijf bundels  misschien nog iets leren over de Russische vrouw? Eh, tja. Nou, eh … Nu weet ik even niet wat ik moet schrijven, want erg goed komt die Russische vrouw er niet vanaf. Mag ik daar dan vérgaande conclusies aan verbinden over vrouwen in Rusland? Eigenlijk niet, natuurlijk, want we hebben hier te maken met literaire personages. En we weten allemaal: types met een vlekje eisen in de literatuur vaker de hoofdrol op dan engelachtige heldinnetjes.

Maar toch …

Afgaand op wat ik lees (mijn eigen ervaringen zijn beperkt), zijn Russische vrouwen in een permanent gevecht verwikkeld – vooral met elkaar, wel te verstaan. Berekenend en vilein, bedacht op verraad en gestuurd door de overtuiging dat de aanval de beste verdediging is. En dat alles – in de verhalen althans - in een tombola van gemiste kansen in de liefde en verspeeld geluk. Ach man, helemaal niet typisch Russisch, hoor ik mijn lezeressen denken. Misschien, maar ik vermoed toch dat het vrouwelijk venijn in Rusland scherper is dan wat ik in mijn eigen taalgebied meen waar te nemen. Een aparte rol is daarbij nog weggelegd voor de Russische moeder, die zich vol overgave bemoeit met het geluk van haar dochter (en zoon), met vaak desastreuze gevolgen. In veel van de verhalen die ik las, speelt de Russisch man (komt die ooit los van zijn moeder?) trouwens ook niet echt een glansrol, maar daar gaat het hier niet over.

Anna Andronova steekt met haar Chiroergitsjeski den met kop en schouders boven de andere vier schrijfsters uit. Vier sterren, wat mij betreft. Beklemmend is het verhaal Solovej, waarin drie vroegere studiegenotes anderhalve dag doorbrengen op een datsja. Andronova laat de drie beurtelings aan het woord, wat een ‘Decamerone-effect’ oplevert. Voelbaar neemt de spanning toe, wanneer zich een onvermoede band tussen de drie aftekent: dezelfde man – inmiddels overleden - heeft in ieders leven een belangrijke rol gespeeld. Niet minder beklemmend is Na obotsjine, waarin een jong echtpaar met peuter een bezoek brengt aan de moeder van de man, een paar uur rijden buiten de stad. Het bezoek verloopt desastreus, schoondochter en kind zijn niet welkom, maar op de terugweg voelt zij zich toch de winnares.

Waar Andronova mooi afgeronde verhalen aflevert, hebben Margarita Prosjina, Rada Polistjsjoek en Lera Manovitsj moeite met de berperkingen die het korte verhaal hun oplegt. (Helemaal eerlijk is de vergelijking niet, Andronova’s verhalen zijn een stuk langer). Te vaak zijn het niet meer dan schetsen en blijf je als lezer achter met de vraag: ja, en nu? Vooral de bundel Fortoeneta van Prosjina heeft hieronder te lijden. Die telt ruim 400 pagina’s, maar de verhalen die echt indruk maken, zijn op de vingers van een hand te tellen. Bij haar zijn wel de messen van de vrouwen het scherpst geslepen – dat dan weer wel. Ook in Polisjtsjoeks Zjitejskije istorii is het aantal echt pakkende verhalen te gering.

Met Pervy i droegije rasskazy komt Manovitsj na Andronova op de tweede plaats, al blijft ze ergens tussen de twee en drie sterren steken. Ook bij haar stuiten we weer op veel vergeefse hoop, vruchteloos gezoek en verloren illusies, samen te vatten in deze zin uit een gesprekje tussen een hij en een zij die elkaar zestien jaar niet hebben gezien: “Soms denk ik, dat als we toen op de Krim een ander huisje hadden gehuurd, het nu allemaal heel anders zou zijn.” Manovitsj zou meer de lengte op mogen zoeken. Nóg een verhalenbundel van haar zal ik niet lezen, komt ze met een roman, dan schaf ik die zeker aan.

Onder aan mijn lijstje eindigt Tatjana Zamirovskaja met haar bundel Vorobinaja reka. Die heb ik na dertig pagina’s terzijde gelegd; ik kwam er niet doorheen. 

(Een Russische recensie van de bundel van Andronova vindt u hier.)

Laat alle hoop over Rusland onder Poetin varen. Navalny over de bloedzuigers die het land leegzuigen en kapotmaken.

Er is een Rusland een kaste van onaanraakbaren die het land beschouwen en bestieren als wingewest. Geweld wordt niet geschuwd, de banden met de misdaad zijn hecht. Zij combineren economische met politieke macht en zijn daardoor niet aan te pakken. Hoe ver de onaanraakbaren kunnen gaan in hun ongebreidelde, meedogenloze jacht op rijkdom, komt in weinig zo duidelijk naar voren als in onderstaande film van Aleksej Navalny. Kijk en huiver, en u verliest alle hoop waar het de toekomst van Poetins Rusland betreft:

De film circuleert al sinds begin deze maand op internet en is in Rusland al miljoenen keren bekeken. Ik plaats hem nu pas, omdat ik er vandaag  - techniek is niet mijn grootste vriend – pas achterkwam dat je Engelse titels kunt laten meelopen. Even onder in de balk op het ‘papiertje’ klikken…

Nu heeft elk nadeel zijn voordeel. Doordat ik de film nu pas plaats, hebben we inmiddels ook de reactie van procureur-generaal Joeri Tsjajka, wiens zonen in Navalny's film zo’n abjecte rol spelen – gedekt als zij zich weten door hun zeer hoge connecties. Het Kremlin was eerder tot weinig commentaar bereid. Het ging hier immers om de zonen van de proceur-generaal, zo zei premier Medvedev, niet om de procureur-generaal zelf. Dat die reactie onzinnig is, blijkt wel uit het feit dat Tsjajka zelf zich vervolgens toch genoodzaakt zag om met een verweer te komen. Om zich met dat verweer nog verder te defameren.

Want, mijn hemel, hoe fout kan je zijn. Geen woord wijdt Tsjajka aan de beschuldigen uit de film, de naakte feiten die worden opgelepeld en die voor iedereen met een beetje vernuft en doorzettingsvermogen te controleren zijn. Geen woord! Tsjajka heeft het, alinea’s lang, liever over de ‘duistere krachten’ achter Navalny’s film. Want dat Navalny zelf het geld zou hebben voor zo’n professioneel gemaakt werkstuk, dat gelooft u toch zeker zelf niet? Nee, het zijn de geheime diensten van het Westen die erachter zitten, samen met de Amerikaanse zakenman Bill Browder, die natuurlijk nog een appeltje te schillen heeft met Rusland (googelt u even op Browder en Magnitsky).  

Laat het Kremlin Tsjajka vallen? Gunt het Navalny die eer? En, belangrijker nog: wie gaan er dan mee in Tsjajka’s val? Wie beslist daarover? Wat weet Tsjajka over andere (zeer) hoog geplaatsten in zijn directe omgeving? Wie lijkt het veiliger om de procureur-generaal en zijn familie maar met rust te laten? 

Aanvulling: Nieuwe gegevens over de inkomsten van mevrouw Lopatkina, de 'ex'  van plaatsvervangend procureur-generaal Lopatkin vindt u hier. (Russisch).

Aleksej Navalny

Lenin die andere standbeelden verjaagt – wie maakt er een computerspelletje van?

Hier moet een leuk computerspelletje van te maken zijn, geheel gebaseerd op historische feiten. Waarbij jij Lenin bent en je zo veel mogelijk sokkels en voetstukken moet veroveren. Elk ingenomen voetstuk levert punten op, afhankelijk van wie daar eerder stond. Haal je een lokale fabrieksdirecteur omver en neem je zijn plek in: 10 punten. Een generaal: 25 punten. Knikker je Alexander II van zijn sokkel: 50 punten! Maar kijk uit! Als Lenin kan je zo weer van je voetstuk getrokken worden, bommenleggers liggen op de loer en oude standbeelden kunnen hun plek weer komen opeisen. Spannend!

Gebaseerd op historische feiten, dat moet lukken, want ik kwam een mooi overzicht tegen van allemaal Lenins die het voetstuk van een ander hebben ingenomen. In Irbit bijvoorbeeld, in de provincie Sverdlovsk (zie foto boven). Catharina de Grote stond daar sinds 1883 sereen over de stad uit te kijken, tot zij in april 1917, 121 jaar na haar dood, omver werd geworpen. Het duurde nog een kleine tien jaar voordat een veel kleinere (in elk geval veel dunnere) Lenin haar plaats innam. Vreemd genoeg – wat bewoog de lokale autoriteiten? - werd Lenin in de jaren zestig gedemonteerd en het voetstuk verwijderd. In 2013 keerde Catharina weer terug, hetzelfde standbeeld zo te zien, maar wel op een nieuw voetstuk:

Een nieuw persoon (ook al is die van de statuur Lenin) op een oude sokkel plaatsen, draagt een zeker risico in zich. Dat de verhoudingen niet meer kloppen. Zoals hier, in Kostroma. Dat ziet er raar uit, om niet te zeggen idioot:   

Dat voetstuk werd er in 1913 neergezet en moest de basis worden voor een monument ter ere van het driehonderdjarig jubileum van de Romanovs. De Revolutie was eerder klaar dan het beeld en in 1928 mocht Lenin erop.   

In Rybinsk kloppen de verhoudingen beter. Alexander II maakte hier plaats voor achtereenvolgens een hamer en sikkel, een buste van Lenin, een standbeeld van Lenin (in 1934) en een nieuw standbeeld van Lenin (1957). Er wordt inmiddels gesproken over een terugkeer van Alexander. (Ik denk niet dat zo’n sokkeldans ook in dat spelletje van ons een optie wordt. Het moet een beetje overzichtelijk blijven.)

In Samara (ook hier was het Alexander II die moest wijken) kloppen de verhoudingen ook wel zo’n beetje, maar in dit geval werden alle versieringen weggebikt:

Lenin voor het Finlandstation, 2009

Als Leninstandbeeld ben je leven natuurlijk nooit zeker. De politieke wind hoeft maar te draaien en je hebt een kabel om je nek of een bom aan je jas hangen. Zie wat er gebeurde er in 2009 met het standbeeld voor het Finlandstation in Sint-Petersburg:

In het overzichtje waar dit stukje op is gebaseerd, ontbreekt een aardig voorbeeld van een sokkelwisseling die ik er graag aan toevoeg. Lenin zelf was daar niet bij betrokken, maar wel zijn pantserwagen die ooit bij de ingang van het Marmerpaleis in Sint-Petersburg stond. Die heeft plaats moeten maken voor het mooiste standbeeld van de stad, dat van Alexander III, dat nooit voor die plek bedoeld was en waardoor ook daar de verhoudingen volledig zoek zijn. Hoe díe sokkeldans precies verliep, beschreef ik eerder hier.

Hierboven schreef ik over de 50 punten die je zou kunnen verdienen door Alexander II – of elke andere tsaar, wat mij betreft - van zijn voetstuk te verdrijven. Daar zit natuurlijk één standbeeld bij van de buitencategorie: Zoerab Tsereteli’s wangedrocht van Peter de Grote in Moskou. Weet je diens plaats in te nemen als Lenin, dan zeg ik: 500 punten. Minstens.  

(De site met het overzicht van door Lenin veroverde voetstukken, biedt nog meer fraais, waaronder: Moskouse Leninstandbeelden die er nooit zijn gekomen, de vijftien hoogste Leninstandbeelden en beelden van Lenin-in-gezelschap.)

Graditsj, oekraïne

Ironie van het lot – de schrijver van een van de aardigste Russische filmliedjes was een ploert die de kogel kreeg

Vladimir Kirsjon

Een scherper contrast kan ik zo snel niet bedenken. Je schrijft de tekst van een teder, dromerig liedje over de liefde dat tot het collectieve geheugen van Rusland behoort en daarbij ben je een streberige hielenlikker, zeg maar gerust: een ploert, die zijn einde vindt door een kogel tijdens de Stalinterreur.

Vladimir Kirsjon (1902-1938) – weinigen in Rusland kennen zijn naam, iedereen kent het lied dat hij schreef: Ja sprosil u jaseni. Het lied (de muziek is van Mikael Tariverdijev) dankt zijn bekendheid aan de film Ironie van het lot, die steevast rond Oud-en-Nieuw te zien is op de Russische tv. De stem hieronder is niet van de acteur met de gitaar (Andrej Mjagkov), maar van Sergej Nikitin. De tekst staat onder aan dit stukje:

Kirsjon maakte in de jaren dertig vooral naam als schrijver van toneelstukken, die inmiddels goeddeels zijn vergeten. Hij bezong Stalin en de successen van het socialisme, de stukken werden opgevoerd in grote theaters in Moskou en Leningrad. Midden jaren dertig schreef hij voor het Vachtangov Theater de komedie Den rozjdenija (Verjaardag) *) , met daarin de tekst van het lied dat veertig jaar later beroemd zou worden: Ja sprosil u jaseni. In die komedie klonk het alleen op andere muziek, en wel van de jonge componist Tichon Chrennikov. Die eerste versie is verloren gegaan, staat her en der vermeld, wat ik eigenaardig vind. Chrennikov groeide uit tot een heel grote meneer in de Sovjetunie en het Vachtangov Theater was (en is) ook niet bepaald een achterafzaaltje. Zouden de originele noten daar echt niet ergens in het archief liggen?

Affiche van Ironie van het lot

Geleid door ambitie en misschien ook door angst, deed Kirsjon volop mee aan de afzichtelijke, openbare verkettering van ‘volksvijanden’, wat meestal de opmaat vormde voor arrestaties - een duister vooruitzicht in die donkere jaren. In augustus 1936 was hij een van de ondertekenaars van een stuk in de Pravda, waarin de doodstraf werd geëist tegen de leden van het “Trotski-Zinovjev-centrum”. Op het 16de congres van de Communistische Partij in 1930, waar onder anderen filosoof Aleksej Losev werd aangepakt, riep Kirsjon dat Losev voor diens opvattingen “tegen de muur moest worden gezet”.  Tot Kirsjons mikpunten behoorden ook Michail Zosjtsjenko en Michail Boelgakov. Over Boelgakov schreef hij in de krant Vetsjernaja Moskva, dat diens toneelstukken Beg en Bagrovyi ostrov duidelijk het gezicht blootlegden van een klassevijand.

Kirsjon had zich beter stil kunnen houden – al was dat in die tijd bepaald geen garantie voor een onbekommerd bestaan. In mei 1937 komen ze ook voor hem, nadat hij eerder al het lijdend voorwerp was geworden van het soort publieke verkettering waar hij eerder zelf volop aan had meegedaan. Eind april schrijft de vrouw van Boelgakov in haar dagboek over een vergadering van de Schrijversbond: “M. A. [Michail Afanasevitsj] piekert er niet over om een toespraak te houden en hij gaat er sowieso niet heen. Want Kirsjon wordt er voornamelijk aan stukken gescheurd door dezelfde mensen die een paar dagen geleden nog bij hem liepen te slijmen.”

Kirsjon wordt beschuldigd van Trotskistische activiteiten. In 1938 wordt hij geëxecuteerd. In 1955 wordt hij gerehabiliteerd. Eldar Rjazanov, regisseur van de film Ironie van het lot, overleed op 29 november 2015 in Moskou.  

Я спросил у ясеня,
Где моя любимая.
Ясень не ответил мне,
Качая головой.
Я спросил у тополя,
Где моя любимая.
Тополь забросал меня
Осеннею листвой.

Я спросил у осени,
Где моя любимая.
Осень мне ответила
Проливным дождём.
У дождя я спрашивал,
Где моя любимая.
Долго дождик слёзы лил
За моим окном.

Я спросил у месяца,
Где моя любимая.
Месяц скрылся в облаке,
Не ответил мне.
Я спросил у облака,
Где моя любимая.
Облако растаяло
В небесной синеве.

— Друг ты мой единственный,
Где моя любимая?
Ты скажи, где скрылася,
Знаешь, где она?
Друг ответил преданный,
Друг ответил искренний:
— Была тебе любимая,
— Была тебе любимая,
— Была тебе любимая,
А стала мне жена.

Я спросил у ясеня,
Я спросил у тополя,
Я спросил у осени…

*) Van litterair criticus Vladimir Bykov bgreep ik inmiddels dat het bewuste toneelstuk niet Verjaardag heet, maar De grote dag. Meer daarover leest u hier.

Onderweg. De bus, het vliegtuig, de boot, de tram en vooral de trein op Russische schilderijen.

Vladimir Strojev: Bus. (Jaar?)

Midden jaren tachtig had ik mijn eigen rubriekje in het Utrechts Nieuwsblad. Om de twee weken schreef ik over kleine dingetjes uit het dagelijks leven in Rusland – wat je in die tijd in Nederlandse kranten nog niet zo vaak tegenkwam. Het rubriekje heette Uit Moskou en ik deed er – aan mijn bureau in Utrecht – altijd erg mijn best op. Aan één van die stukjes (‘Treinreis naar de hoofdstad’ – u vindt het onder aan deze pagina) moest ik denken, toen ik bij blogger Kykolnik een verzameling Russische schilderijen tegenkwam met als thema ‘onderweg’.

Op de schilderijen (voornamelijk uit de Sovjet-periode) zijn vliegtuigen, metro’s, trams bussen en boten te zien, maar vooral treinen. Wat niet zo raar is. Russische treinen spreken nu eenmaal tot de (romantische) verbeelding, met het landschap erbij kan je als schilder alle kanten op en bovendien waren treinen- en dan vooral de machtige locomotieven - in de USSR een belangrijk symbool van de vooruitgang.    

Het is een beetje rijp en groen door elkaar, die verzameling. Ik heb er een selectie uit gemaakt, waarvan vooral de trein als ‘communistische voortrekker’ het slachtoffer is geworden. (Het eerste deel van de verzameling van Kykolnik vindt u hier, onderaan die pagina kunt u lustig doorklikken voor veel meer.)

Zoja Odajnik-Samojlenko: Gesprek in de coupé. (Jaar?)

Georgi Nisski: Herfst. Seinen. (1932)

Dmitri Sjeremet: Thee. (1964)

Gernadi Gold: 3de klas [Platskart]. 1965 

Vachit Boerakanov: Station. (1962)

Aleksandr Petrov: Kazan Station. (1980) 

Irina Makarova: Ochtend in de wagon. (1976)

Viktor Pribylovski: Naar een nieuw leven. (Jaar?)

Larisa Tsjorbadze-Tolmasova: Moskou. Naar een nieuw leven. (Jaar?)

Samoeil Adlivankin: Tramremise Roesakovski. (1928)

Boris Klevogin: De 30. (1985)

Joeri Frolov: Onderweg. (1965)

Anatoli Levitin: Naar nieuwe streken. (1961)

Georgi Nisski: Winter bij Moskou. (1951)

Antonina romodanovskaja: Naar Moskou. (1966)

Valentin Belooesov: Carrousel. (1967)

Dmitri Zjilinksi: In de metrowagon. (1957)

Georgi Nisski: Boven de sneeuwvlakten. (1960)

Vladimir Koloskov: Aerflot op de Zuidpool. Penguins. (Jaar?)

Illarion Golitsyn: Moskous perron. (1957)

Semjon Fajbisovitsj: Begin van de lente. (1986)

Pjotro Ossovski: Sporen-wegen. (Jaar?)

Viktor Sidorenko: Passagier. (Jaren tachtig)

Illarion Golitsyn: In het spitsuur. (1955-57)

Illarion Golitsyn: De laatste stoptrein. (1955-57)

Sergej Sjablavin: Avond. (1976)

Beperkend is het natuurlijk wel, de verzameling van een ander als uitgangspunt nemen. Enig eigen speurwerk levert gegarandeerd een boel schilderijen op die mooier zijn dan veel van wat ik bij Kykolnik aantrof, zoals dit bijvoorbeeld.

View fullsize

Semjon Fajbisovitsj: Moskouse Ringweg. (1984)

Het is van Semjon Fajbisovitsj (ik kwam zijn naam op het spoor via een van de schilderijen uit de selectie hierboven). Over hem schrijf ik misschien nog een keer een apart stukje.

En hier mijn stukje uit het Utrechts Nieuwsblad:    

View fullsize

Een schitterend ongeluk - hoe een gekantelde vrachtwagen een Russisch dorp in vreugde dompelde

Tussen alle literatuur, sociologie, fotografie en andere zware onderwerpen door even een vrolijk berichtje uit de provincie. En wel uit het dorp Maloperekopnoje (provincie Saratov), waar een omgevallen vrachtwagen het leven van de eenvoudige dorpelingen een week lang op z’n kop zette. En waar de enige agent ter plekke plots om onverklaarbare redenen verdween.

Het gebeurde allemaal al een maandje geleden, maar wat zou het.

Een ongeluk met een vrachtwagen op de snelweg bij Maloperekopnoje! We gingen erop af, vertelt een blonde dame aan de verslaggeefster. De toegesnelde bewoners durfden eerst niet te kijken, maar die begrijpelijke angst maakte vrij snel plaats voor even begrijpelijke blijdschap. De dorpelingen bekommerden zich liefdevol om de lading en brachten die vlot in veiligheid. Sommige auto’s konden nauwelijks nog wegrijden, zo vol zaten ze, aldus de blondine.

De gekantelde vrachtwagen vervoerde 20.000 flessen wodka.

(De uitgeschreven tekst van de tv-reportage staat hier.)

De oorzaak van het ongeluk is nog onduidelijk. “De chauffeur gaf gehoor aan iemands vurig gebed of verloor gewoon de macht over het stuur”, aldus de verslaggeefster. En nu, al een paar dagen op rij, kunnen de bewoners, wakker geworden tegen het middaguur, niet duidelijk meer uitleggen waar ze de vorige dag precies zijn geweest en wat ze zoal hebben gedaan. 

“Началось мародерство (Ze begonnen te plunderen)”, zegt de man met het zwarte mutsje (vanaf 0.51), met een stem waar ik weinig verontwaardiging in kan ontdekken. “De chauffeur haalde z’n schouders, zeg maar. Zo van: neem maar mee”, vervolgt het mannetje, die daarbij zijn lippen afveegt met een zakdoekje.

“Activisten evacueerden de lading onmiddellijk naar een veilige plek”, vertelt de verslaggeefster. Wie geen auto had, kwam te voet. En (vanaf 1.47) wie geen kracht meer had om de plek des onheils te verlaten, installeerde zich op hopen van glas om zich ter plekke, opofferingsgezind, over de ongelukkige lading te ontfermen.

In Maloperekopnoje wonen 604 mensen en volgens de verslaggeefster hadden ze het met die 20.000 flessen makkelijk tot Oud-en-Nieuw kunnen uitzingen. Maar het aantal bewoners nam plots aanzienlijk toe. Er kwamen familie, vrienden en kennissen op bezoek, die men in geen jaren had gezien. Ook kwam er een agent langs, die bij de dorpelingen informeerde of ze enig idee hadden waar de wodka was gebleven, die spoorloos was verdwenen uit die gekantelde vrachtwagen op de snelweg. Of dat bevolkingsonderzoek enig resultaat opleverde, vertelt de verslaggeefster niet. Wel weet ze nog te melden dat de bewuste agent de volgende dag niet meer op straat verscheen en dat de lokale politiepost op slot zat. 

Hoe zangeres Plevitskaja dichter Tsjernov beroemd maakte - en eindigde in een Franse cel

Nadjezjda Plevitskaja

Mocht u op zoek zijn naar een scenario voor een film of een pakkend plot voor een boek, dan zou u eens kunnen kijken naar het leven en lot van dichter Filaret Tsjernov en zangeres Nadjezjda Plevitskaja. Ontmoet hebben ze elkaar nooit, maar artistiek kruisten hun wegen elkaar nadrukkelijk. De dichter eindigde zijn leven als alcoholist in een Moskous gesticht, de zangeres als ontmaskerde Sovjetspion in een Franse gevangenis.

Filaret Tsjernov

Filaret Tsjernov (1878 -1940) was in het Rusland van rond 1900 een tweederangs dichter. Een getormenteerde ziel (hij werkte op kantoor bij de Spoorwegen en dat zal hem geen goed hebben gedaan), die in zijn talrijke gedichten weinig vertrouwen liet doorschemeren in de toekomst. Zijn werk werd wel gepubliceerd in tijdschriften, maar tot een afzonderlijke bundel kwam het nooit. Hoe anders was in die jaren het leven van Nadjezjda Plevitskaja (1884-1940). Ontdekt als zangeres in het befaamde Moskouse restaurant Jara, groeide zij uit tot een van de bekendste vertolkers van Russische volksliederen en romances. Ze schitterde op tournees en liet het dankzij uitstekende honoraria breed hangen.

Toen werd het 1917. Tsjernov wist zich als dichter niet aan te passen aan de nieuwe tijd en viel droog, Plevitskaja week via Turkije uit naar het westen. Daar bezorgde zij Tsjernov (die Rusland nooit verliet) onverwacht veel roem – zij het in beperkte kring: onder Russische emigranten. Die konden geen genoeg krijgen van een op muziek gezet gedicht van Tsjernov: Замело тебя снегом, Россия (Je bent ondergesneeuwd, Rusland). Hier hebt u het, in een uitvoering van Plevitskaja.

Замело тебя снегом, Россия,
Je bent ondergesneeuwd, Rusland
Запуржило седою пургой
Ondergedompeld in een grijze sneeuwjacht
И холодныя ветры степныя
En de koude steppewinden
Панихиды поют над тобой. 
Zingen een dodenmis voor jou.

Ни пути, ни следа по равнинам,
По сугробам безбрежных снегов.
Er is geen weg, geen spoor op de vlakten,
In de wallen van de eindeloze sneeuw
Не добраться к родимым святыням,
Не услышать родных голосов.
De familieheiligdommen zijn onbereikbaar
De stemmen van verwanten niet te horen

Замела, замела, схоронила
Всё святое, родное пурга.
Een sneeuwjacht heeft alles begraven
wat ons heilig en eigen is
Ты, - слепая жестокая сила,
Вы, - как смерть, неживые снега. 
Jij, blinde, wrede kracht,
Jullie, sneeuwvelden, levenloos als de dood

Her en der wordt vermeld dat Plevitskaja het lied ooit zong voor tsaar Nicolaas II en zijn familie, maar omdat de tekst voor het eerst werd gepubliceerd in maart 1918 (in het tijdschfit Svoboda), is dat niet erg waarschijnlijk. Mogelijk beleefde het lied zijn première pas op 3 januari 1925 tijdens een concert in Berlijn, gewijd aan het 25-jarig artiestenbestaan van Plevitskaja. De Parijse emigrantenkrant Russkaja gazeta maakt melding van het concert en noemt het lied.

Dat het nummer onder Russische emigranten bijzonder populair was, zal niet verbazen.  Onduidelijk is, of Tsjernov er zelf ook de politieke betekenis in heeft willen leggen die er – begrijpelijkerwijs – door de emigranten in Berlijn en Parijs aan werd gegeven. Hoe dan ook was Plevitskaja als belangrijkste vertolker van het lied een gevierd artieste onder de emigranten. Niemand die het verlangen naar het onbereikbaar geraakte, ‘ondergesneeuwde’ vaderland zó wist te vertolken.

Hoe hard moet bij diezelfde emigranten vervolgens de ontmaskering van hun heldin zijn aangekomen. Plevitskaja bleek - samen met haar zoveelste echtgenoor Nikolaj Skoblin - jaren te hebben samengewerkt met de OGPU, de voorloper van de NKVD en KGB. Met hun hulp wist de geheime dienst in 1937 Jevgeni Miller, voorzitter van de anticommunistische Russische All-Militaire Unie (Russisch: Русский Обще-Воинский Союз - РОВС), in Parijs te ontvoeren. Miller werd op 11 mei 1939 in Moskou geëxecuteerd.

Plevitskaja werd door de Franse politie opgepakt en wegens haar aandeel in de ontvoering veroordeeld tot 20 jaar cel. Ze overleed op 5 oktober 1940 in de gevangenis van Rennes. Tsjernov, die zij in Berlijn en Parijs zo geliefd had gemaakt, verging het weinig beter. Hij raakte aan de drank, deed in 1940 een paar zelfmoordpogingen, werd opgenomen in een krankzinnigengesticht en overleed daar in maart, op 4 november, dan wel 4 december – de bronnen spreken elkaar tegen.)

Componist van Je bent ondergesneeuwd, Rusland is Konstantin Karlovitsj Sjtakelberg, al wordt ook Tsjernov zelf genoemd als maker van de muziek en staat ook her en der vermeld dat de componist niet bekend is. Sjtakelberg, leider van het hoforkest van Alexander III, overleed in 1925 veilig en wel in Tallin. Plevitskaja heeft sinds 2009 een eigen museumpje in haar geboortedorp Vinnikovo (provincie Koersk), waar ook een standbeeld van haar staat. 

Plevitskaja belandde in Rennes in een naamloos graf. De as van Tsjernov werd bijgezet op de Nieuwe Donskoj-begraafplaats in Moskou, columbarium 14.