Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 3

in , ,

Anderhalve week geleden stelde ik hier de vraag: Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? Suggesties zijn nog steeds welkom, maar leest u wel eerst even de simpele spelregels. (De belangrijkste: maximaal vijf titels en geen geschiedenisboeken.)

Inmiddels hebben 24 lezers gereageerd. Een overzichtje volgt binnenkort (gunt u mij daarbij nog even de tijd voor een korte vakantie), maar hier alvast, om in de stemming te blijven, twee lijstjes. Eentje van mijzelf (ik ben tenslotte de hoofdredacteur hier) en eentje van mijn oud-docente Russisch uit Voronezj, Aida Frantsevna, die mij ooit trakteerde op een gebraden speenvarken. Dat zegt betrekkelijk weinig over haar kennis van de Russische literatuur, maar het levert haar af en toe wel voorrang op.

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? Het lijstje van Aida Frantsevna, in willekeurige volgorde:

- Jevgeni Zamjatin: Wij 

- Valentin Raspoetin: Brand

- Vasili Sjoeksjin: Verhalen

- Vasili Aksjonov – Een Moskouse sage

-  Vasili Grossman – Alles stroomt

 

En mijn lijstje:

 - Klaus Mehnert: Über die Russen heute - Was sie lesen, wie sie sind. Invoelend portret van de Sovjetburger als literatuurlezer.

- Vladimir Vojnovitsj: Avtoportret. Van herder, meubelmaker, zweefvlieger in de buitengewesten, tot bouwvakker, baanvakwerker en schrijver in Moskou. Dissident, emigrant, remigrant.

- Lidija Ginzboerg – Kroetoj Marsjroet. Alleen al vanwege de beschrijving van het gevangenentransport per (in Nederland gebouwd) vrachtschip.

- Vasili Sjoeksjin: Verhalen.

- Marius Broekmeyer – Het verdriet van Rusland. Magnum opus van eminent Ruslandkenner. Een portret van het Sovjet-platteland aan de hand van literaire en journalistieke bronnen.

Zoekt u bij de Russische titels zelf even op of er een vertaling van bestaat. En doet u dat ook met de andere publicatiegegevens (ISBN, jaartal, etc.). Zelf vind ik dat erg saai om te doen.

Zoals gezegd: binnenkort meer en wilt u ook nog een lijstje insturen, gaat uw gang. En hier nog een foto van genoemd speenvarken: 

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 2

in , ,

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie?

Die vraag stelde ik in mijn vorige stukje en een aardig aantal lijstjes heb ik inmiddels ontvangen. Met daarop boeken van de ‘usual suspects’ (Solzjenitsyn, Boelgakov, Grossman, Vojnovitsj), maar ook van tal van andere auteurs (Fadejev, Vizbor, Broekmeyer). De diversiteit is opvallend.

Leuk is ook dat sommige inzenders beginnen met vriendelijk gemopper (“belachelijk lastig”, “onzinnig dit”) of met de handen in het haar zitten (“Waar begin je zonder afbreuk te doen aan die hele landmassa?”), om vervolgens toch met een mooi lijstje te komen. 

Om een echt aardig overzicht te kunnen maken, moeten ik nog wel meer lijstjes krijgen. Dus, aan de slag en stuur op! Via Facebook, Twitter, e-mail (e.m.hartman@chello.nl) of gewoon onder aan dit stukje. 

Nog even de spelregels:

- Noem minimaal twee boeken, maximaal vijf. (Bundels - Verhalen van Zosjtsjenko, bijvoorbeeld - gelden als één titel. Een specifiek verhaal opvoeren mag natuurlijk ook.) 

- Alle literaire genres zijn toegestaan. Ook boeken over literatuur of over een schrijver.

- GEEN geschiedschrijving. (Dus, bijvoorbeeld, geen De Fluisteraars van Figes)

- Land van publicatie, origineel of vertaling: maakt niet uit.

- Probeer bij elke titel een korte toelichting te geven, maximaal 280 tekens (een dubbele tweet, inderdaad). Nou vooruit, langer mag ook. En lijstjes zonder toelichting tellen net zo goed mee.

Welke literaire boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? - 1

in , ,

Welke vijf literaire boeken moet je lezen om een goed beeld te krijgen van de Sovjetunie?  

Die vraag stelde ik enkele jaren geleden op mijn oude oude blog Rusland veraf en nabij (dat geleidelijk wordt ontsloten – zie het linkje 'Selectie' links in de kantlijn). Dat leverde toen aardig wat lijstjes op, maar tot een afgeronde conclusie, een uitputtend overzicht, kwam het toen niet.

Dit blog heeft een iets uitgebreider publiek, mede dankzij Facebook en Twitter. Daarom stel ik de vraag hier opnieuw.  

Stel, je mag vijf boeken noemen die – elk apart of in combinatie met elkaar - een goed beeld geven van de Sovjetunie. Vijf titels, uit de volgende genres: fictie (proza/poëzie), brieven, dagboeken, memoires, (auto)biografieën, reisverslagen. Schone letteren dus, in de ruim zin van het woord. Pure geschiedschrijving sluiten we uit. (Update: Dus, bijvoorbeeld, geen Orlando Figes - die inmiddels al is genoemd.)

Welke boeken zou u noemen? De verhalen van Zosjtsjenko? Sjolochovs Stille Don? Achmatova’s Requiem? De dagboeken van Nagibin? De brieven van Astafjev? Frank Westermans Ingenieurs van de Ziel? Sjalamovs Berichten uit Kolyma? De verzamelde werken van Leonid Brezjnev?

Stuur uw lijstje in! Dat kan als reactie onder dit stukje, per e-mail (e.m.hartman@chello.nl) of via mijn pagina op Facebook.

 Een paar spelregels:

- Noem minimaal twee boeken, maximaal vijf
- Land van publicatie, origineel of vertaling: maakt niet uit
- Probeer bij elke titel een korte toelichting te geven, maximaal 280 tekens (een dubbele tweet, inderdaad). Nou vooruit, langer mag ook.
- Het mag anoniem of onder pseudoniem. 

 Ik zal af en toe lijstjes publiceren en vragen om meer inzendingen. Ook buiten dit blog om. Mijn voorbeeld daarbij is de Duitse Rusland-kenner Klaus Mehnert (1906-1984). Die vroeg bij elke ontmoeting in de USSR, op alle niveaus, steevast naar de favoriete Sovjet-schrijvers. Het leverde een van de leukste boeken op over Sovjet-literatuur: Die Russen heute. Was sie lesen, wie sie sind (1983). Zover reiken mijn ambities niet. Met af en toe wat leuke schrijfstof ben ik al tevreden.

Voor alle duidelijkheid: het gaat niet per se om uw favoriete boeken. Misschien vindt u Hoe het staal gehard werd (Ostrovski, 1954) een verschrikkelijk boek, maar werpt het volgens u wel een heel duidelijk licht op een bepaald aspect van de USSR. Zet u het dan vooral op uw lijstje! Er is ruimte om uw keus te beargumenteren, u hoeft dus niet bang te zijn dat u door Ostrovski te noemen (of de verzamelde werken van Brezjnev), plots wordt aangezien voor een literaire onbenul.

En probeert u iets te maken van uw toelichting! Al is het maar een mooie zin.

De Sovjet-elpees van de Stones, de Doors, Deep Purple: hoogtepunten voor Russische rockfans. En de Rus die zichzelf op de hoes van Sgt. Pepper zette.

in ,

Ik had er ooit eentje in mijn platenkast staan, zo’n Sovjet-elpee. Niet van de Rolling Stones, maar van Creedence Clearwater Revival. Hoe ik eraan ben gekomen, weet ik niet meer. Gekocht in een Berjozka? Zo’n winkel waar je alleen met harde valuta kon betalen? Waar ik ‘m heb gelaten, weet ik nog wel: voor een luttel bedrag verkocht aan de baas van De Grammaphoonwinkel, een sympathiek zaakje met tweedehands platen aan de Utrechtse Oudegracht. (Ik stond er ooit zelf achter de toonbank.)

De Creedence-plaat maakte deel uit van een serie van twaalf elpees, die eind jaren tachtig verscheen op het Sovjet-platenlabel Melodija. Aanvankelijk heette de serie Rock-archief, na drie elpees (één van Deep Purple en twee van Elton John) werd de naam veranderd in Archief van populaire muziek. In die serie werden de eerste drie elpees, met een iets andere hoes, nogmaals uitgebracht, de overige negen platen waren van The Doors, Stevie Wonder, Creedence, Rolling Stones (drie keer), Led Zeppelin, David Bowie en Elvis Presley.

De serie was een exponent van de toegenomen vrijheid in de USSR, waarbij de ideologie steeds meer terrein verloor. Van harte ging het nog niet, maar de tijd dat beat, pop en rock als Westers gif voor de edele Sovjet-jeugd werden gezien en bestreden, was voorbij. Zo begon het tijdschrift Rovesnik (Leeftijdgenoot) in juli 1987 met een serie puur informatieve artikelen over Westerse rock-acts, vergezeld van foto’s op de middenpagina. De oplage steeg meteen spectaculair. Ongeveer tegelijkertijd verscheen de eerste plaat in de serie Rock Archief: Dym nad vodoi (Smoke on the water) van Deep Purple.

Een elpee met die titel bestond in het Westen niet (Smoke on the water was een track op de lp Machine Head uit 1973). Op de Melodija-plaat waren nummers bijeengevoegd van de lp’s In Rock, Fireball en Machinehead, aangevuld met de single Black Night. Over copyright of licensies geen woord, naar Westerse maatstaven was het pure piraterij. Daarbij putte Melodija, zoals keurig op de hoezen stond vermeld, uit collecties van Russische verzamelaars. Zij werden met naam en toenaam genoemd en nadrukkelijk bedankt voor de medewerking.

Houtje-touwtje, zo kan je de manier waarop de serie tot stand kwam wel noemen. Samensteller Andrej Gavrilov vertelde in 1989 in een interview hoe dat ging bij Melodija:

“Het is er een zooitje. Je zou denken: wat is er simpeler, alle platen van het Archief worden getapet van andere platen. Je neemt een platenspeler, die verbind je met de studiorecorder, klaar is Kees. Nou, niet dus. Niet te geloven, maar ik kreeg een keer een plaat niet af, omdat er geen kabeltje was om de recorder mee aan te sluiten. En het originele materiaal had ik maar voor één avond meegekregen van de verzamelaars! Die plaat is dus nooit verschenen.”   

Het gehannes in de studio leverde soms curieuze resultaten op. Bij Time is on my side (op de eerste lp van de Stones) zijn de drums nauwelijks te horen, en Play with fire is zonder tamboerijn. Voor mij erg opvallend is de versie van Speed King op de lp van Deep Durple. Die begint met het zachte orgelstukje. Het ruige intro ontbreekt! Juist dat intro blies mij ooit als onevenwichtige puber volledig omver. Die eerste maten waren – jawel, zo voelde dat toen – een dramatisch keerpunt in mijn leven. 

Opvallend zijn verder de hoesteksten: informatief, to the point, zonder enig ideologisch geneuzel – uitzonderlijk in die tijd. (“Specialisten erkennen dat het oeuvre van UB40 doordrenkt is van zorgen over het lot van de Westerse jeugd” - dat was ook in die jaren nog de standaardtaal in de Sovjetpers.) Eén missertje kwam ik wel tegen: Gavrilov meldt op één van de hoezen van de Stones dat de band in 1987 werd opgeheven.    

Andrej Tropillo

Andrej Tropillo

Gavrilov had nog plannen voor lp’s van onder meer Simon and Garfunkel, Traffic, Donovan, Sam Cooke en The Animals, maar die zijn er in zijn serie nooit meer gekomen. Het stokje werd overgenomen door de legendarische Andrej Tropillo, die als hoofd van Melodija Leningrad nog een aantal jaren doorging met het uitbrengen van lp’s van Westerse bands. Hij trok zich nog minder aan van auteursrechtelijke angels en kopieerde gewoon complete albums, inclusief de hoezen. Getrouwe kopieën waren die hoezen niet altijd. Op die van Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band gaf Tropillo zichzelf een plaatsje tussen de beroemdheden. Hij staat op de bovenste rij tussen Edgar Allan Poe en Fred Astaire:

De serie Archief van populaire muziek was een mijlpaal voor de liefhebbers van pop en rock in Rusland. Veel Russen denken er vol nostalgie aan terug. Echte collector’s items zijn de elpees (nog) niet geworden. Twintig euro (voor de Sovjet-release van Deep Purple ) is het hoogste bedrag dat ik op internet gevraagd zag worden. 

Het archief van Sovjet-fotograaf Semyon Fridlyand ontsloten - dankzij twee Amerikaanse oplichters

in , , ,

Waar deze foto genomen is, weet ik niet. De maker is Semyon Fridlyand, een vooraanstaand fotograaf uit de Sovjetunie. Het jaartal: ik schat rond 1955.

De foto maakt deel uit van de Dalbey Photographic Collection, die beheerd wordt door de Universiteit van Denver. De collectie telt meer dan 24.000 negatieven, afdrukken, brieven, kladblokjes en beschreven enveloppen waarin de negatieven bewaard werden. Het overgrote deel bestaat uit het archief van Fridlyand. Heel zorgvuldig in zijn notities was hij niet, van veel foto’s is niet duidelijk waar en wanneer ze zijn genomen. Bij de gebeurtenis hierboven maakte hij meerdere foto’s, maar ook die geven geen uitsluitsel. Een bijeenkomst (1 mei?) met bijna uitsluitend vrouwen, een paar honderd. Ze zitten bij een hek waarachter een kanaal of rivier loopt. Er worden prijzen uitgereikt.

Fridlyand (1905- 1964) werd geboren in Kiev. Via zijn neef, de vermaarde ‘journalist nummer 1’ Michail Koltsov, belandde hij bij het tijdschrift Ogonjok. Andere werkgevers waren onder meer Bouwplaats USSR  (СССР на стройке) ) en Sojoezfoto. Uiteindelijk keerde hij weer terug bij Ogonjok. Hoewel de meeste van zijn foto’s in zwart-wit zijn, hier een selectie van zijn werk in kleur:

 

Het archief van Fridlyand belandde eind vorige eeuw in de Verenigde Staten. Het tijdschrift van de Universiteit van Denver schrijft daarover: “In the Soviet Union photography was not highly valued, so many families of the most famous photographers sold the photographs to international collectors when the Soviet Union opened up in the early 1990s.” Wat een beetje onzin is. De USSR ging niet open in de vroege jaren negentig, maar viel uiteen. En in de jaren daarna was er, inderdaad, weinig belangstelling voor culturele producten met een Sovjet-inslag.

De universiteit heeft de collectie in bruikleen van Russ en Cathy Delby en werkt aan de ontsluiting ervan. Ik wilde wat meer weten over die Russ en Cathy en stuitte op een bericht uit 2013 over een oplichtingsaffaire waarbij de waren betrokken. De uitkomst was een schikking, waarbij Russ en Cathy 330 miljoen dollar moesten betalen.     

In de niet al te verre toekomst schrijf ik nog wat meer over Semyon Fridlyand (en wie weet ook over Russ en Cathy). Maar eerst een korte zomerpauze. 

Semyon Fridlyand

Semyon Fridlyand

De Sovjet-jaren vijftig en zestig door de ogen van de mysterieuze Duits-Russische fotograaf Erwin Volkov (1920-2003).

in , ,

Leningrad, 1957

Bijzonder irritant, dit. Je komt mooie foto’s tegen van een fotograaf met een op het oog intrigerende levensloop en je kan niks over hem vinden. Of bijna niks. Alles wat hieronder staat, heb ik uit een persbericht van het Moskouse Gebroeders Lumière Centrum voor Fotografie, waar onlangs een tentoonstelling was gewijd aan de fotograaf in kwestie: Erwin Volkov (1920-2003).

Volkov was de zoon van een Duitser die in de Eerste Wereldoorlog krijgsgevangen werd gemaakt. (Waar? Door wie?) Hij trouwde met Nadezjda Volkova uit Sint-Petersburg. (Waar hadden die elkaar ontmoet?) Erwin belandde in 1942 in de Sovjetunie in krijgsgevangenschap en bracht daar de volgende zes jaar door. (Waar? Onder wat voor omstandigheden?) En ik citeer het persbericht: “Afterwards he was sent to East Germany to work in the media.” Hoe raadselachtig wilt u het hebben?

In opdracht van de Oost-Duitse Wochenpost reist Volkov in 1957 in een Wartburg kris-kras door de USSR. Hij maakt wekelijks reportages, van Moermansk tot Abchazië. Meer reisverslagen uit de Sovjetunie volgen in 1961, 1965 en 1967. Volkov raakt bevriend met de Moskouse fotograaf Joeri Krivonosov. Na Volkovs overlijden geeft Krivonosov diens weduwe een doos met negatieven, waarop staat: Russland.

Uit die doos werd de Moskouse tentoonstelling samengesteld, van in totaal zestig foto’s. Het zijn eenvoudige, persoonlijke, ‘sympathieke’ beelden, zonder enige politieke kleur. Veel zijn er niet te vinden op het net.   

 

En ik kwam nog wel een site tegen van een bezoeker, die op de tentoonstelling foto’s van de foto’s heeft gemaakt. Daar vindt u er nog een aantal, waaronder deze, van Volkov in 1957 in Wit-Rusland:

Eén foto van Volkov had ik al eens eerder gezien. Samen met de foto bovenaan, uit Leningrad, is dit mijn favoriet. Hij is genomen op het Rode Plein, op 14 april 1961. Daar is men in afwachting van Joeri Gagarin, die gehuldigd gaat worden:   

Wie meer weet over het leven van Erwin Volkov, ik houd me aanbevolen.