Welke boeken moet je lezen om een juist beeld te krijgen van de Sovjetunie? U mag het zeggen.

in , ,

(Eerste publicatie: 21-7-2010)

Stel, je mag vijf boeken noemen die – apart of samen - een goed beeld geven van de Sovjetunie. Vijf titels, uit de volgende genres: fictie (proza/poëzie), brieven, dagboeken, memoires, (auto)biografieën, reisverslagen. Schone letteren dus, in de ruime zin van het woord. Pure geschiedschrijving sluiten we uit.

Welke boeken zou u noemen? De verhalen van Zosjtsjenko? Sjolochovs Stille Don? Achmatova’s Requiem? De dagboeken van Nagibin? De brieven van Astafjev? Frank Westermans Ingenieurs van de Ziel? Berichten uit Kolyma van Sjalamov? De verzamelde werken van Leonid Brezjnev?

Welke boeken geven (samen) het beste beeld van de USSR? Stuur uw lijstje in! Dat kan als ‘reactie’ onder dit stukje of per e-mail: egbert.hartman@hotmail.com.

  • Een paar spelregels:
    - Noem minimaal twee boeken, maximaal vijf
    - Land van publicatie, origineel of vertaling: maakt niet uit
    - Geef bij elke titel een korte toelichting, maximaal 280 tekens (een dubbele tweet, inderdaad).
    - ’t mag anoniem of onder pseudoniem. Met uw echte naam mag ook.

Ik zal af en toe lijstjes publiceren en vragen om meer inzendingen. Ook buiten dit blog om. Mijn voorbeeld daarbij is de Duitse Rusland-kenner Klaus Mehnert (1906-1984). Die vroeg bij elke ontmoeting in de USSR, op alle niveaus, steevast naar de favoriete Sovjet-schrijvers. Het leverde een van de leukste boeken op over Sovjet-literatuur: Die Russen heute. Was sie lesen, wie sie sind (1983).

Zover reiken mijn ambities niet. Met af en toe wat leuke schrijfstof ben ik al tevreden.

Update: De eerste lijstjes zijn binnen, waarvoor dank.

Voor alle duidelijkheid: het gaat niet per se om uw favoriete boeken. Misschien vindt u Hoe het staal gehard werd (Ostrovski, 1954) een verschrikkelijk boek, maar werpt het volgens u wel een heel duidelijk licht op een bepaald aspect van de USSR. Zet u het dan vooral op uw lijstje! Er is ruimte om uw keus te beargumenteren, u hoeft dus niet bang te zijn dat u door Ostrovski te noemen (of de verzamelde werken van Brezjnev), plots wordt aangezien voor een literaire onbenul.

En probeert u iets te maken van uw toelichting! Al is het maar een mooie zin.

De resultaten van dit bescheiden onderzoekje vindt u hier en hier. 

Valantina Karavajeva speelde Masjenka voor miljoenen. En thuis Nina Zaretsjnaja, alleen nog voor zichzelf.

in ,

(Eerste publicatie: 12-7-2010)

Ik doe het liever niet, een stukje van een ander weblog overnemen en plaatsen zonder er nog veel aan toe te voegen. Ik maak een uitzondering voor het verhaal over actrice Valentina Karavajeva, dat ik tegenkwam bij Andrej Malgin.

Eind december 1997 wordt in een armzalig Moskous flatje het lijk gevonden van een oude vrouw. Niemand had haar gemist, na een lekkage had men de voordeur maar opengebroken. Het blijkt de actrice Valentina Karavajeva te zijn. Er hangt een papieren meeuw in de flat, er ligt oude amateur-filmapparatuur. Karavajeva, ooit een beroemdheid, blijkt zichzelf jarenlang gefilmd te hebben in de rol van haar dromen: Nina Zaretsjnaja uit Tsjechovs De Meeuw.

Valentina Karavajeva belandt uit de provincie in Moskou. Haar doel: actrice worden en Nina spelen. Ze krijgt – een wonder – de hoofdrol in de film Masjenka (1943). In een klap is ze beroemd. Een jaar later raakt ze tijdens de opnamen voor een nieuwe film ernstig gewond bij een auto-ongeluk. Ze overleeft, maar met een stevig lidteken op haar wang. Voor rollen wordt ze niet meer gevraagd.

In Moskou ontmoet ze de Britse militair-attaché George Chapman. Ze trouwen en Nina – nog een wonder – mag het land verlaten. Een plastische operatie in Engeland heeft niet het gehoopte effect. Het lidteken is minder zichtbaar, maar een deel van haar bovenlip raakt verlamd. In 1950 mag ze – een derde wonder – terugkeren naar de USSR. Ze hoopt op een rentree, krijgt nog een enkele rol, doubleert de stemmen van Garbo en Dietrich, maar raakt gaandeweg in de vergetelheid. Een nieuw wonder blijft uit.

In haar flatje leeft ze haar eigen droom. De aangetroffen filmopnamen tonen een ouder wordende dame die in haar eigen woonkamertje Nina Zaretsjnaja speelt. De buren hadden wel wat gehoord, maar niet begrepen wat zich achter de muur afspeelde. Wanneer ze wordt gevonden, is ze al geruime tijd dood. De precieze datum van overlijden was niet meer vast te stellen.

Georgi Paradzjanov maakte een documentaire over Valentina Karajeva: Я - Чайка (Ik ben De meeuw). Hij maakte uiteraard gebruik van haar eigen opnamen (o.m. vanaf 2.18). Het zijn beklemmende beelden.

Vladimir Vojnovitsj als liedjesschrijver - de ware vriend van de voetbal

in , ,

(Eerste publicatie: 8-7-2010)

Eerder [linkje werkt niet meer] sprak ik de verwachting uit dat ik Avtoportret – Roman Moej Zhizni van Vladimir Vojnovitsj (877 pagina’s) nog tijdens het WK uit zou hebben, dankzij de matige kwaliteit van de wedstrijden in het begin van het toernooi.

Het is me niet gelukt.

Als u Vladimir Vojnovitsj kent, dan waarschijnlijk van zijn hilarische roman De merkwaardige lotgevallen van soldaat Ivan Tsjonkin. In het Westen vestigde hij met dat boek zijn naam. Het leverde hem bescherming op toen hij in botsing kwam met de Sovjet-autoriteiten én een aardige financiële basis toen hij in 1980 het land werd uitgezet.

Minder bekend is dat Vojnovitsj ook liedjes schreef. Zijn 14 minut do starta (14 minuten tot aan de start), over Sovjet-kosmonauten, op muziek van Oskar Feltsman, was vroeg in de jaren zestig een grote hit:

Dankzij Avtoportret weet ik nu dat Vojnovitsj ook een liedje geschreven heeft over – vroeg of laat kom je er altijd bij terug – voetbal. Futbolni mjatsj (De Voetbal), een alleraardigst werkje over een voetbal, die door iedereen over het veld wordt geschopt en die alleen in de doelman een ware vriend heeft. Een filmpje heb ik niet kunnen vinden, wel kwam ik dit tegen, een bewerking voor een tv-programma op oudejaarsavond. Een korte versie met een nieuwe tekst, waarin (schandalig!) Spartak wordt genoemd en niet ons FC Zenit (muziek: Arkadi Ostrovski):

 

Het pingel-deuntje aan het begin en eind is de tune van het Russische Studio Sport en wordt nog steeds gebruikt. En nu besef ik pas dat Futbolni mjatsj eigenlijk dubbelop is. Mjatsj betekent bal, futbolni mjatsj is dus eigenlijk: voetbalbal.

Op Vojnovitsj’Avtoportret kom ik hier nog tenminste twee keer terug.

Ik voeg een voetnoot toe aan de Russische filmgeschiedenis. Dankzij Portugal - Brazilië op het WK

in , , ,

(Eerste publicatie: 1-7-2010)

Dit wordt een pedant en betweterig stukje.

Gebiologeerd heb ik zitten kijken naar onderstaande beelden. Het zijn fragmenten uit de film Joelski Dozjd (Juliregen). Vanaf de eerste seconde vroeg ik me af: welk jaar is dit? Met een westerse blik schat je eerst: jaren vijftig. Uit ervaring weet ik dat je daar dan zo’n tien jaar bij moet optellen. En de jeugd aan het eind: het is duidelijk dat de Beatles ook in Moskou hun verderfelijke invloed hebben doen gelden.

 

Ook de stijl van de film (naar Sovjet-maatstaven behoorlijk experimenteel) duidt op de jaren zestig. Maar dan niet eind jaren zestig, want toen was de dooi voorbij en was er voor zulke ‘zweverige’ film nauwelijks nog plaats.

Het jaartal bleek uiteindelijk simpel te bepalen. In een van de radiofragmentjes die onder de beelden zijn gezet, wordt live verslag gedaan van de wedstrijd Portugal-Brazilië. Ik dacht meteen: het WK van 1966. Daar speelden beide ploegen, op 19 juli, in de groepsfase tegen elkaar, Portugal won met 3-1. De commentator zegt: het lot van de Brazilianen hangt af van de wedstrijd morgen tussen Hongarije en Bulgarije. En inderdaad, die stonden op 20 juli tegenover elkaar. En ten overvloede: tussen 0.49-1.20 beschrijft de commentator de 3-1 van sterspeler Eusebio (“Voorzet, schot, goal! Het schot van Eusebio heeft doel getroffen!”).

We kijken dus, zo wil regisseur Marlen Choetsijev ons doen geloven, naar het Moskou van 19 juli 1966, terwijl op dat moment op Goodison Park in Liverpool Portugal van Brazilië wint. Maar dat kan helemaal niet, de regisseur maakt een fout. Portugal – Brazilië begon om 19.30 uur BST (British Summer Time). Had Moskou toen ook zomertijd? Dat weet ik niet, maar het tijdsverschil zal minstens twee uur zijn geweest. Eusebio scoorde de 3-1 in de 85ste minuut, oftewel omstreeks 23.10 uur (of zelfs 00.10 uur) in Moskou. De beelden aan het begin van de film zijn van overdag of hooguit van vroeg in de avond…

Wat ik al zei, een pedant, betweterig stukje. Maar ik heb wel gelijk.

Hier een samenvatting van Portugal-Brazilië. Het radiofragment uit de film Joelski Dozjd beschrijft de goal die op 6.07 voorbijkomt:

(Overigens komt in de film een halve tijdsmelding van Radio Majak voorbij, maar die is net niet te verstaan)

Oorlogsslachtoffers uit de USSR in Nederlandse bodem - adopteer een graf

in , ,

(Eerste publicatie: 27-6-10)

De tussenstand na krap een week: bijna veertig geadopteerde graven. Dat lijkt me een vliegende start (al heb ik zo gauw geen vergelijkingsmateriaal bij de hand).

Op de Russische begraafplaats, naast de Amersfoortse begraafplaats Rusthof aan de Dodeweg, liggen 865 oorlogsslachtoffers uit de Sovjetunie. Die lagen daar min of meer anoniem en vergeten, totdat journalist Remco Reiding zich een aantal jaren geleden over hen ontfermde. Hij speurde in archieven, spoorde nabestaanden op in de voormalige USSR en stelde hen in staat de begraafplaats te bezoeken.

Om de graven blijvend te kunnen verzorgen, de speurtocht naar familie voort te zetten en de komst van verwanten naar Amersfoort te vergemakkelijken, biedt de eerder dit jaar opgerichte Stichting Russisch Ereveld iedereen de mogelijkheid om een graf te adopteren. Kosten: 50 euro per jaar.

Op de site van de stichting kunt u zich aanmelden. Daar kunt u aangeven naar wat voor graf uw voorkeur uitgaat. Van een onbekende soldaat? Van een soldaat van wie de familie al wel of nog niet is opgespoord? Van een soldaat uit een bepaalde Sovjet-republiek? Van een overleden dwangarbeider?

De site bevat ook een pregnante wachtlijst van verwanten die graag een graf komen bezoeken, maar daar de middelen niet voor hebben. De stichting biedt u de gelegenheid om met een ruimere bijdrage zo’n reis (uit Rusland, Oekraïne, Armenië, Oezbekistan, Georgië) mogelijk te maken. Per soldaat betaalt de stichting de reis van één familielid.

De Izvestija van 22 juni 1941...

in , ,

(Eerste publicatie: 22-6-2010)

Een beklemmend overzichtje van artikelen in de Izvestija van 22 juni 1941. Tussen het ter perse gaan en het verschijnen van de krant, waren Duitse troepen de Sovjetunie binnengevallen. De krant was plots een teken uit een wereld die al niet meer bestond.

In Moskou is een tentoonstelling over Lermontov in voorbereiding, in Astrachan is een driedaagse jaarmarkt begonnen, in Kiev wordt een nieuw stadion geopend. “Het stadion is versierd met vlaggen en portretten van partij- en regeringsleiders. 22 juni wordt een wedstrijd gespeeld uit de voetbalcompetitie van de USSR tussen Dinamo Kiev en de voetballers van het Rode Leger”…

Het overzichtje is te vinden op het weblog van Periskop.

Vereniging van Blauwe Emmers. Ook fietsers en voetgangers zijn welkom.

in ,

(Eerste publicatie: 19-6-2010)

De Russen doen niet mee aan het WK voetbal, dus hebben zij vandaag tijd voor heel andere dingen. Bijvoorbeeld voor weer zo’n leuke anti-zwaailichtactie in Moskou. Meld u zich om 13.00 uur met uw auto (voorzien van een blauw emmertje op het dak) aan de binnenzijde van de Tuinring bij de Zoebovskiboulevard, ter hoogte van het Novosti-gebouw en sluit u aan bij de colonne van de OSV, de Obsjtsjestvo Sinych Vederok (Vereniging van Blauwe Emmers). De actie is gericht tegen de talloze overheidsdienaren die zich met een zwaalicht (een migalka in het Russisch) een weg banen door de vele files. De migalka is uitgegroeid tot een symbool van machtsmisbruik.

Russen hebben een talent voor dit soort acties. Ze tonen een bijzonder gevoel voor humor in combinatie met noodzakelijke vindingrijkheid – want de politie heeft het niet zo op zulke uitingen van burgerzin. Vandaar ook dat de oproep van de Vereniging van Blauwe Emmers gepaard gaat met duidelijke richtlijnen.

Op de Zoebovskiboulevard zal een tijdelijk stopverbod gelden en de politie zet de boel daar vol met eigen auto’s. Rij daarom rondjes in de buurt en sluit je vanaf 13.00 uur aan bij de OSV-colonne. Zorg dat je alle openstaande verkeersboetes betaald hebt. Wees beleefd tegen agenten. Neem fototoestel en videocamera mee en neem elk gesprek met de politie op.

Rij langzaam en netjes, zodat we het verkeer naar de datsja’s en het vervoer van kinderen naar het ziekenhuis niet hinderen. (Dit laatste was volgens premier Poetin, in zijn recente gesprek met zanger Joeri Sjevtsjoek, een belangrijke reden om demonstraties te verbieden – een reactie een Groot Staatsman waardig).

Op de site van de OSV worden ook fietsers opgeroepen om mee te doen. Hun optocht begint een half uurtje eerder en zij bevestigen gewoon een blauw bekertje op hun helm. Geen fiets? Huur er dan eentje bij Kroeti-Pedali. Voetgangers zijn ook welkom, zijn kunnen via de site in contact komen met chauffeurs (“Wij zijn drie meiden en doen graag mee! Wie heeft er plaats op de achterbank?”).

Na afloop, schrijft de OSV, gaan we langs bij de politie om aangehouden demonstranten vrij te krijgen. Daarna is het (geen WK-verplichtingen immers) tijd voor sjasliki op de barbecue.

 

Update: een verslagje van de optocht. De politie lijkt zo langzamerhand te begrijpen dat je een dergelijk kleinschalig en vriendelijk protest beter in goede banen kan leiden dan uiteenslaan.

Amnesty en het Frankrijk-Ruslandjaar

in ,

(Eerste publicatie: 17-6-2010)

2010 is L’Année France-Russie, Год Франция-Россия, oftewel het Frankrijk-Ruslandjaar. Veel hoge bezoekers over en weer, tal van culturele manifestaties en economische delegaties. Met een mooie officiële site (tweetalig, uiteraard). [linkje werkt niet meer]

Amnesty International wilde daar toch wel wat aan toevoegen en kwam met een kort filmpje. Wie een presentatie wil houden over de kracht van beeldtaal, zou het als illustratie kunnen gebruiken. “Laat de charme van Rusland ons zijn wreedheden niet doen vergeten”.

 

Op de site van de Franse afdeling van Amnesty zijn aparte pagina’s gewijd aan Rusland.

Overigens, de muziek in het filmpje is hetzelfde Russische volksliedje dat ook ooit gebruikt werd als het muziekthema voor het computerspelletje Tetris. Of daar een diepere gedachte achter zit, weet ik niet. Over het muziekje van Tetris schreef ik hier.